- က့ၤကဒါက့ၤဆူမဲာ်ကဘျံးပၤ »
- ထူသနူလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤ »
- ကညီဖိကျိၣ်အဂ့ၢ်
ဘီမုၢ်တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ်တဘ့ၣ်ဝံၤတဘ့ၣ်လၢပျၢၤလံၤလံၤ, ဝံၤဒီးလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲတဘ့ၣ်ဝံၤတဘ့ၣ်စ့ၢ်ကီးလီၤ. သနာ်က့ဘီမုၢ်လၢအလဲၤပူၤကွံာ်တ့ၢ်တဖၣ်ပာ်လီၤတဲာ်န့ၢ်က့ၤဝဲတၢ်ဆဲးတၢ်လၤတနီၤလၢအလီၤထုးန့ၢ်သူၣ်လီၤထုးန့ၢ်သးတၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်အိၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲလီၤ. “ကျိၣ်” မ့ၢ်ဝဲကညီလၢပျၢၤတဖၣ်အတၢ်အိၣ်လီၤတဲာ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်တမံၤလၢကဲထီၣ်က့ၤကညီဖိစိၤခ့ခါခဲအံၤတဖၣ်အဂီၢ်တၢ်လၤကပီၤအတၢ်ပနီၣ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤသးပှၢ်လၢအဃုနၢ်ပၢၢ်ကျိၣ်အဂ့ၢ်လီၤဆီတဖၣ်စံးဝဲဒၣ်, ကညီအကျိၣ်လံၤကျိၣ်ပှၢ်တဖၣ်ဘၣ်တၢ်မၤကဲထီၣ်အီၤလံအနံၣ် ၃ဝဝဝ ဘျဲၣ်လံလီၤ. ပှၤလၢအကၢကျိၣ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ်ဝဲပှၤယူၢ်ဖိစှီၤဖိဒီးပှၤခမူးဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤခမူးဖိတဖၣ်မ့ၢ်ကညီယိၤထီၣ်ခိ, အဝဲသ့ၣ်အိၣ်ဆိးတၢ်လီၢ်တခီမ့ၢ်ဝဲဖဲထံဘီကလး(ကယါကီၢ်)န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကၢကျိၣ်လၢမနၤအဃိလဲၣ်
ပှၤလၢပျၢၤတဖၣ်ကၢကျိၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဒ်သိး -
၁. တၢ်ကမၤသူၣ်ဖှံသးညီဒီးအံၣ်အုကမဲၤသံကျံတၢ်အဂီၢ်
၂. တၢ်မၤအီၤအါအါဂီၢ်ဂီၢ်လၢတၢ်ကဆါကပှ့ၤမၤကၤတၢ်အဂီၢ်
၃. မ့ၢ်ကညီလၢပျၢၤတဖၣ်အတၢ်ကူၣ်ထီၣ်ဖးလီၤအိၣ်ဒီးတၢ်သိၣ်ဖိသိၣ်လံၤအတၢ်ပနီၣ်ခူသူၣ်တ့ဒဲးကံၣ်လီၤဝဲလၢကျိၣ်လိၤန့ၣ်လီၤ.
ပှၤလၢပျၢၤတဖၣ်ပာ်ဒိၣ်ကျိၣ်လၢမနုၤအဃိလဲၣ်
ပှၤလၢပျၢၤတဖၣ်ပၣ်ဒိၣ်ကျိၣ်န့ၣ်မ့ၢ်လၢ -
၁. ကျိၣ်အံၤပှၤတ့အီၤန့ၣ်ပၣ်ဃုာ်ဒီးတၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်လၢအမ့ၢ်ဝဲ - ထူ, လွဲ, တိၢ်, စ့ဂီၤ, စ့ဝါဒီးစၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢအမ့ၢ်တၢ်ကၢပှ့ၤကၢကလံၤ.
၂. ကျိၣ်အံၤအိၣ်ဒီးတၢ်စုသ့အတၢ်မၤဃံမၤလၤလၢလီၤထုးန့ၢ်သူၣ်လီၤထုးန့ၢ်သးတကးဒံးဘၣ်ဖဲပှၤသံကျံဂဲၤကလံၣ်အံၣ်အုကမဲၤတၢ်အခါပှၤပိာဃုာ်အီၤသ့စ့ၢ်ကီးအဃိ.
၃. ပှၤလၢအအိၣ်ဒီးကျိၤသၢဆံမိၤသၢဆံတဖၣ်န့ၣ်ပှၤပာ်ဒိၣ်ပာ်ကဲအဝဲသ့ၣ်ဒ်ပှၤထူးပှၤထူးပှၤတီၤဒီပှၤယီၣ်ဘၣ်အဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပှၤဒ်အံၤတဖၣ်န့ၣ်ဆၢကတီၢ်ဖဲန့ၣ်အခါပှ့ၤထံပှ့ၤကီၢ်န့ၢ်, ပှ့ၤက့ၤအခ့အပှၤလၢတၢ်ဖီၣ်မၤကဲကုၢ်အီၤတဖၣ်န့ၢ်, အကလုၢ်ကတိၤတဖၣ်ပှၤစူၢ်အီၤ “အီထီၣ်မ့ၢ်လၢၢ်ကျၢၢ်လီၤမ့ၢ်လ့” အုၣ်ခီၣ်အသးလၢအခ့အပှၤအဂီၢ်ပၢဝဲအဃိလီၤ.
ကျိၣ်အိၣ်ဝဲခံကလုာ်, ကိျၣ်အကိၢ်ဒီးကျိၣ်အခုၣ်လီၤ. ကျိၣ်လၢပှၤပာ်အီၤလၢဟံၣ်ဃၢၤဒီးဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ်မ့ၢအိၣ်မုၣ်အိၣ်ခုၣ်, မၤန့ၢ်အီၣ်ကဲ, ဖံးတၢ်မၤတၢ်မ့ၢ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီန့ၣ်ပှၤပာ်ပနီၣ်ဝဲလၢမ့ၢကျိၣ်အခုၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်ကျိၣ်လၢပှၤပာ်အီၤလၢဟံၣ်ဃၢၤဃီဃၢၤဒီးဖိလံၤတဖၣ်မ့ၢ်တဆူၣ်တချ့, မၤတန့ၢ်အီၣ်တကဲ, ဖံးတၢ်မၤတၢ်တလဲၤထီၣ်လဲၤထီ, ဘၣ်ဘၢဘၣ်ကွီၢ်န့ၣ်ပှၤပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအမ့ၢ်ကျိၣ်ကိၢ်လီၤ.
တပိာ်ကျိၣ်အဆၢကတီၢ်
ကျိၣ်အံၤပှၤတပိာ်နါစိၤအီၤလၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ကိးဘျီဒဲးဘၣ်. ပှၤပိာ်အီၤလၢတၢ်လိၣ်ဆၢကတီၢ်လီၤဆီတဖၣ်အခါလီၤ. လီၤဆီဒၣ်တၢ်ပှၤပိာ်အီၤဖဲ -
၁. ဖဲတၢ်သူၣ်ဖှံသးညီတၢ်အီၣ်မူးအီၣ်ပွဲအခါ, ဖဲတၢ်ထီၣ်ဟံၣ်သီဃီသီအခါ, ဖဲနံၣ်ထီၣ်သီလါထီၣ်သီအခါ, ပှၤပိာ်အီၤလၢ်မုၢ်ဆါခါအဆၢကတီၢ်လီၤ.
၂. ဖဲတၢ်ယူၢ်မုၢ်ယၢ်ူလါအခါ, ပှၤသးပှၢ်တဂၤလဲၤထီၣ်ဝဲဆူဟံၣ်ခိၣ်စိၣ်ဘၣ်ကွၢ်ထီၣ်ဆူမုၢ်(မတမ့ၢ်)လါဝံၤဘၣ်ကိးပသူထီၣ်လၢအကလုၢ်ဖးဒိၣ်ဒီးစံး “တၢ်ဒိၣ်မုၢ်တၢ်ဒိၣ်လါဧၢ, သ့ၣ်နီၣ်ပလီၢ်နသး, ရှီးထီၣ်ဒီြတီးလၢနယီၢ်ဒ့လိၤချ့ချ့, တဒုၣ်နဒါမၤနၢၤမၤဃၣ်နၤလံ... “ဝံၤဒီးဘၣ်ဟဲက့ၤလီၤဝဲဆူဟံၣ်ပူၤပိာ်သီၣ်ထီၣ်ကျိၣ်ဟ့ၣ်ပလီၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ.
၃. လၢတၢ်သ့တၢ်ပှၢ်အခါတၢ်ပိာ်ကျိၣ်မုၢ်နၤနၤမုၢ်ဆါဆါှလီၤ. ပှၤလၢပျၢၤတဖၣ်ကၢကျိၣ်ဂာကျိၣ်ဒ်လဲၣ်
တၢ်ကတိၤဝီၢ်ဩဲမ့ၢ်ဝဲ “ကၢ” တဖျၢၣ်အံၤအခီပညီမ့ၢ်ဝဲပဟံန့ၢ်ကပံာ်တလိၣ်မ့တမ့ၢ်တၢ်ပံာ်တနံာ်တလိၣ်, ပလံာ်လူာ်အီၤဝံၤပတ့ဒုးကဲထီၣ်အီၤလၢကျီၢ်ဖိပနၢ်ဖိအဂီၤမ့တမ့ၢ်တၢ်ဖိတၢ်လံၤတမံၤမံၤအဂီၤန့ၣ်ပစူးကါတဲအီၤလၢ “ကၢကျီၢ်ဖိပနၢ်ဖိအဂီၤ” လီၤ. တၢ်ကတိၤဝီၢၠဩဲ “ဂာ်” အခီပညီမ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤစဲဘူးထးသကိးထး မ့တမ့ၢ် ထူသကိးထူစံသကိးစ့လၢမ့ၣ်အူန့ၣ်လီၤ.
မုၢ်မဆါတနံၤအံၤပှၤမ့ၢ်ကဘၣ်တ့ဒုးကဲထီၣ်ကိျၣ်နဒုန့ၣ်တၢ်ဖိတၢ်လံၤမ့ၢ်အိၣ်လၢအိၣ်ပှဲၤဒီးတမ့ၢ်တၢ်ကီကဲၣ်ဆိးလၢပှၤကတ့ဝဲအဂီၢ်ဘၣ်. မ့ၢ်လၢစဲးဖီကဟၣ်စဲးအ့ၣ်တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီအစိၤအဃိလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်လၢအပူၤကွံာ်အနံၣ် ၃ဝဝဝ ဘျဲၣ်, မှံၤပှၢ်ဖံဖုလၢပျၢၤတဖၣ်အစိၤခါန့ၣ်စဲအ့ၣ်တသ့တၢ်ဘၣ်ဒီးစဲးဖီကဟၣ်လၢကတ့ကဲထီၣ်တၢ်ပီးတၢ်လီဒ်စိၤခ့ခါအပတီၢ်ဒ်အံၤအသိးတအိၣ်ထီၣ်ဒံးဘၣ်အဃိကျိၣ်တဒုကကဲထီၣ်အ
ဂီၢ်ကဘၣ်တ့ကဲထီၣ်ဝဲန့ၣ်ကလၢာ်တၢ်ကူၣ်တၢ်ဆးထဲလဲၣ်ကလၢၢ်ဆၢလၢာ်ကတီၢ်ထဲလဲၣ်ပဆိမိၣ်တယး
ပြတိာ်စိအီၤသ့လီၤ.
ကျိၣ်လၢပျၢၤတဖၣ်တၢ်စံးဝဲပှၤကၢအီၤလၢကျဲဒ်အံၤလီၤ. တလၢကျိၣ်န့ၣ်ပှၤကၢအမိၢ်ပှၢ်တဒုန့ၣ်တပူၤဒၣ်, ပှၤကၢအသးနါပှၢ်တဘ့ၣ်န့ၣ်တပူၤဒၣ်, ဒ့ၣ်အဂီၤဒီးကဆီအဂီၤစ့ၢ်ကိးပှၤဘၣ်ကၢအီၤတပူၤဒၣ်လီၤလီၤဆီဆိီလီၤ. ဝံၤတဘျီမးပှၤဘၣ်ဂာ်ဘူးတံၢ်က့ၤအီၤလၢမ့ၣ်ဒီးကဲထီၣ်က့ၤကျိၣ်တဒုန့ၣ်လီၤ. ကျိၣ်တဒု ကဲထီၣ်အဂီၢ်တၢ်ဘၣ်စးထီၣ်မၤအီၤတဆီဘၣ်တဆီအကျိၤအကျဲမ့ၢ်ဒ်အဖီလာ်အသိးအံၤလီၤ -
(၁) မၤန့ၢ်ဟီၣ်ခိၣ်လၢပှၤကၢသပၢၤ(Potter's Clay). မ့ၢ်အိၣိဒီးလၢၢ်မဲးဃဲးန့ၣ်ထၢကွံာ်လၢၢ်, လိဃ့အီၤဝံၤတိၢ်ကမူၣ်အီၤ.
( ၂) မၤန့ၢ်မဲာ်တဲးလဲးအ့ၣ်ဃ့, မ့တမ့ၢ်ကသ့ၣ်အ့ၣ်ဃ့, တိၢ်ကမူၣ်အီၤကမူၣ်ခုၣ်.
(၃) မၤန့ၢ်သ့ၣ်ကူာ်လာ်တကူာ်လၢအထီအိၣ်ခံခီၣ်ယီၢ်ဂ့ၤသၢခီၣ်ယီၢ်ဂ့ၤ, အတဝီတခီဖဲအဘၣ်နသး,ကဘၣ်မ့ၢ်သ့ၣ်ဃ့လၢအဖှံတကလုာ်, သ့ၣ်ကူးလာ်တကီျၣ်အံၤကျီကဲထီၣ်အက့ၢ်အဂီၤဒ်ကျိၣ်တဒုဒ်နလီကီအက့ၢ်အဂီမအသိးလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်.
(၄) ကီျတရံးပာ်န့ၢ်သ့ၣ်ဘၣ်ဖးလဲၢ်တဘ့ၣ်လအက့ၢ်အဂီၤလီၤဂာ်ဒ်ကိျၣ်အသးနါပှၢ်, လၢတၢ်ကကၢကျိၣ်အဂီၢ်တက့ၢ်.
(၅) ကတဲာ်ကတီၤပာ်ကနဲဃိး, ကနဲဃိးမ့ၢ်စှီးကဲၣ်ဆိးတခီဖီအီၤဒီးသိဖဲအြကၢးအဘၣ်.
(၆) တဘျီအံၤဟံးန့ၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ကမူၣ်ဒီးမဲာ်တဲးလဲးအ့ၣ်ကမူၣ်ဒီးမဲာ်တဲးလဲးအ့ၣ်ကမူၣ်လၢနတိၢ်ကမူၣ်
ပာ်အီၤတဖၣ်ကျဲဒီးထံဖဲအဘၣ်စံၣ်ဘိးဒုးကဲထီၣ်အီၤလၢကပံာ်ဝံၤပာ်အီၤလၢတၢ်ပူၤအလီၢ်တတီၤကးဘၢ ဃာ်အခိၣ်လၢတၢ်ကံညၣ်ဝါ, ပာ်အီၤဒ်န့ၣ်တနၤ, လၢမုၢ်ဆ့ၣ်ထီၣ်တနံၤဟံးန့ၢ်တသ့ၣ်ကူးလာ်လၢတကျီပာ်အီၤဒ်ကိျာ်အက့ၢ်အဂီၤတကျီၣ်န့ၣ်ဒီးကၢလီၤဘၢအီၤလၢကပံာ်န့ၣ်တက့ၢ်. ကပံာ်အတီၣ်ကဘၣ်မ့ၢ,်စုမုၢ်တဒူ, ဘူဘၣ်လိာ်တီၣ်ဘၣ်လိာ်လီၤဂာ်ဒ်ကျိာ်အမိၢ်ပှၢ်အသိးတက့ၢ်. ဝံၤလိဃ့အီၤလၢတၢ်ကဒုလာ်ဒ်သိးသုတတဲၤဖးတဂ့ၤအဂီၤလီၤ. မ့ၢ်ထံၣ်အတဲၤထီၣ်ဒီးရံာ်ပှဲၤထီၣ်က့ၤအီၤပှီၢ်ပှီၢ်တက့ၢ်.
(၇) တုၤကပံာ်ဃ့ဂ့ၤဂ့ၤတဘျီ, ကၢလီၤဘၢကပံာ်န့ၣ်လၢကနဲဃိးဒီဒုညါ, ဘူဘၣ်လိာ်တီၣ်ဘၣ်လိာ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်. ဝံၤဒီးမၤန့ၢ်ကနဲဃိးလၢတၢ်လံာ်လိာ်ပာ်န့ၢ်အဘိြပံကဒံဖိတဖၣ်ကျီၤလီၤဝးတရံးကိျၣ်မိၢ်ပှၢ်အံၤအလိၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတကွီၤဝံၤတကွီၤတက့ၢ်. လၢတၢ်အကွီၤတဖၣ်အံၤအဘၢၣ်စၢၤတ့လီၤတၢ်ဂီၤဒဲကံၣ်ဒဲဝ့ၤအကလုာ်ကလုာ်လၢအမ့ၢ်သံၣ်ဧိၤဖီဧိၤ, ထိၣ်ဧိၤလံာ်ဧိၤ, တၢ်တမံၤမံၤဂ့ၤဒ်နအဲၣ်ဒိးအသိးလၢတၢ်ဃံတၢ်လၤအဂီၢ်, ဃူဃီၤဝဲကိးမံၤဒဲးဝံၤ, ကွၢ်ကဒါက့ၤတၢကိးမံၤဒဲတုၤအမံသးနၤလံဒီးကၢလီၤဘၢကဒီးအီၤလၢကပံာ်တီၣ်တီၣ်ကျၢၤကျၢၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးတက့ၢ်. တၢ်ကိျၤဖိအိၣ်လၢကိျာ်လိၤတဖၣ်အံၤန့ၣ် တၢ်ကိးအီၤလၢ “သွဲ” လီၤ. ပာ်ဃ့ထီအီၤဂ့ၤဂ့ၤတက့ၢ်.
(၈) ကျိၣ်သးနါပှၢ် - ဟံးန့ၢ်သ့ၣ်ဘၣ်ဖးလဲၢ်လၢတၢ်ကျီကရံၣ်ပာ်အီၤလၢကတ့ကျိၣ်အသးနါပှၢ်တဘ့ၣ်န့ၣ်ဒီးကၢလီၤဘၢအီၤလၢကပံာ်ထဲတခီပၤ, မၤအီၤဘျ့ဘျ့ဃူဃူ, ပာ်အီၤတုၤအဃ့ဂ့ၤဂ့ၤ, ကၢလီၤဘၢအီၤလၢကနဲဃီးဒီဘ့ၣ်ညါ, လၢအခၢၣ်သးလိၤလိၤန့ၣ်ပာ်လီၤမုၢ်အဂီၤ, လၢဝးတရံးမုၢ်အဂီၤန့ၣ်ကွီၤလီၤသွဲတကဝီၤဝံၤတကဝီၤကရံၣ်ဒံၣ်ကဝီၤကီျၤ, လၢသွဲတကဝီၤဒီးတကဝီၤအဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်ပာ်လီၤထိၣ်ဒ့ၣ်အဂီၤဒီးညၣ်အဂီၤအိၣ်စံၣ်ဆူးလိာ်သး, တၢ်အကွီၤလၢအစီၤစုၤယံၤထီၣ်ယံၤထီၣ်ဒီးမုၢ်န့ၣ်ပာ်လီၤထိၣ်ဒ့ၣ်ဒီးညၣ်အဂီၤလၢအဒိၣ်ထီၣ်ဒိၣ်ထီၣ်တဖၣ်ပိာ်လိာ်အခံအဂီၤတက့ၢ်. မၤတၢ်အံၤခဲလၢာ်မ့ၢ်ဝံၤဒီးကၢလီၤဘၢကွံာ်အီၤလၢကပံာ်တီၣ်တီၣ်. ပာ်ဟိဃာ်တၢ်ပူၤဖိတပူၤလၢတၢ်ခၢၣ်သးလိၤလိၤတက့ၢ်
(၉) ကဆီဂီၤဒ့ၣ်ဂီၤလၢတၢ်တ့ဃာ်ပာ်စၢၤလံအီၤတဖၣ်ဂာ်စဲဘူးက့ၤအီၤလၢလီၢ်ခံတက့ၢ်.
(၁ဝ) တုၤတၢ်ကိးမံၤဒဲးတၢ်မၤအီၤဝံၤလံဒီးမၤပှံၢ်လီၤတိၢ်ထံလွဲထံတုၤအပှၤလီၤဂ့ၤဂ့ၤ. ကွးကွံာ်အအ့ၣ် အဆံၣ်စီစီ. လူလီၤအီၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးလၢကျိၣ်မိၢ်ပှၢ်ဒီးကျိၣ်သးနါပှၢ်အလီၢ်ဖဲတၢ်မၤပာ် အီၤတပူၤတ က့ၢ်. တုၤမ့ၢ်တိၢ်ထံလွဲထံတဖၣ်ယွၤနုာ်ဝဲဆူကပံာ်ကဆူးပူၤတဘျီဃီကနဲဃိးတဖၣ်ပုာ်ထီၣ် ယွၤလီၤဝဲဆူ တၢ်ချၢဒီးတိၢ်ထံထးထံတဖၣ်နုာ်လီၤမၤ ပှဲၤက့ၤ အလီၢ် န့ၣ် လီၤ. တုၤမ့ၢ်တိၢ်ထံထးထံတဖၣ် မ့ၢ်ခုၣ်လီၤဒီး အိးကွံာ်ကပံာ်ဃ့ထီတဖၣ်ခဲလၢာ်တက့ၢ်. ဝံၤဂာ်စဲဘူးက့ၤကျိၣ်မိၢ်ပှၢ်ဒီးကျိၣ်သးနါပှၢ်, ဝံၤဂာ်စဲ ဘူးထီၣ်က့ၤ ဒ့ၣ်ဂီၤကဆီဂီၤတဖၣ်လၢအလီၢ်အကျဲဒၣ်ဝဲတက့ၢ်. တဘျီအံၤကိျၣ်တဒုအက့ၢ်အဂီၤဖျါထီၣ်ဝဲမူၢ်မူၢ်လံလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်တၢ်ပိာ်အီၤတသီၣ်ဒံးဘၣ်.
၁၁. ဒ်သိးတၢပိာ်အီၤကသီၣ်အဂီၢ်န့ၣ်ဘၣ်မၤဝဲဒ်အံၤ. တၢ်ဘၣ်မၤကိၢ်ထီၣ်ကျိၣ်အသးနါပှၢ်ဝံၤဘၣ်ဖှူဝဲလၢချါထံလီၤ. တုၤချါထံဃ့ထီဝဲဒီးဘၣ်ပာ်လီၤကျိၣ်သးနါပှၢ်ဆူမ့ၣ်အူကဖးအဖီခိၣ်တုၤကျိၣ်သးနါပှၢ်ကိၢ်သွးဒီးအလွဲၢ်ဟဲထီၣ်ဒ်တၢ်ကွၢ်နီၣ်ကွၢ်ဃါအနီၣ်ထိၣ်အိၣ်ဝဲအသိးဝံၤမးဒီးဘၣ်လူခုၣ်လီၤဝဲလၢထံခုၣ်သတူၢ်ကလာ်လီၤ.
၁၂. တဘျီအံၤဘၣ်ဘျးလီၤစဲၤကျိၣ်လၢကျိၤလိၤ. ပိာ်ကွၢ်အီၤ. ဘၣ်ကနၣ်အသီၣ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲး. မ့ၢ်သီၣ်ဒ်တၣ်ဘၣ်တံာ်တာ်တမံၤမံၤအသိးဒီး ကွၢ်ဃုဝဲတၢ်လၢအတဘၣ်မ့ၢ်အိၣ်မၤဘၣ်က့ၤဝဲအသးနါပှၢ်မ့ၢ်တီၣ်ဘၣ်၀ာ်ဘူလီၤက့ၤဝဲဒ်အလီၢ်အိၣ်အသိး. မၤဝဲဒ်န့ၣ်တခီခီပိာ်ကွၢ်ဝဲတခီခီတုၤ သးလီဝဲအတၢ်သီၣ်အယုၢ်အကွ့ၤထီၣ်ဘးတစုန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကၢကျိၣ်အံၤတမ့ၢ်တၢ်ညီကဒၣ်ဘၣ်.
တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်တဖၣ်
တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်လၢပျၢၤကအိၣ်ဝဲလၢတၢ်လီၢ်အါတီၤလၢအနံၣ် ၃၀၀၀ ဘျဲၣ်အခ့ခါဆၢကတီၢ်ပူၤန့ၣ်လီၤ. လၢအကျါကပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်လွံၢ်တီၤဒ်လာ်အသိးလီၤ.
တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်တၢတတီၤ-
ထံကီၢ်လၢကညီထူလံၤလၢပျၢၤအိၣ်ဝဲဆိးဝဲအလီၢ်တဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ- မိၣ်ကိလံယါ, ကီၢ်လီၤပၢၤ, (ကီၢ်စံၣ်) , ကီၢ်သံဘီသံမုၢ် (ကီၢ်ထံဘဲး) ဒီးကီၢ်ယူၣ်နၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ဖးဒိၣ်လွံၢ်ဘ့ၣ်အံၤကိးဝဲလၢ "ကီၢ်မုၢ်စိး"လီၤ. ကညီလၢပျၢၤတဖၣ်အိၣ်ဝဲလၢကီၢ်မုၢ်စိးအပူၤယံာ်ဝဲအနံၣ် ၁၅၀၀ ဃၣ်ဃၣ် ဒီးဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်ဝဲအါမးလီၤ. အဝဲသ့ၣ်သုးလီၢ်သုးကျဲတတီၤဘၣ်တတီၤဆူတၢ်လီၢ်အါပူၤလီၤ. လၢအကျါပှၤလၢအကၢကျိၣ်သ့တနီၤနီၤ လၢအမ့ၢ်
ဝဲပှၤယူၢ်ဖိစှီၤဖိတဖၣ်ဟဲလီၤဝဲတုၤဆူက၀ၢ်ကီၢ်အခါထံၣ်န့ၢ်ဝဲတိၢ်ပူၤထးပူၤဒီးအဝဲသ့ၣ်ကၢကျိၣ်ကၢမိၤဖဲက၀ၢ်ကီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်စံးဝဲတၢ်လီၢ်တတီၤအံၤတမ့ၢ်တၢ်မုာ်တခုၣ်လၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်ဘၣ်, တၢ်ကၢကျိၣ်ဖဲက၀ၢ်ကီၢ်အံၤကမ့ၢ်တၢ်ကၢကျိၣ်အဆိကတၢၢ်တၢ်လီၢ်တခါန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်ခံတီၤတတီၤ-
တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်တတီၤအံၤပထံၣ်ဘၣ်ဖဲကစၢၢ်သီသံၣ်ခိၣ်အခီၣ်ထံး, ဖဲဖုမီၤတီၢၠမၤအီၣ်ဃုး ခုး ဖဲသီသံၣ်ခိၣ်ကလံၤထံးအခါဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲကျိၣ်တၢ်လုၢ်ဒိၣ်ပှ့ၤဒိၣ်လွံၢ်ဒု (ဂီၢ်ကွီထူဂီၢ်ကွီစ့ဂီၢ်ဘီဃီၣ်ဖီဒီးဂီၢ်ဝါကူးစ့) လၢဖုထီ
နၢ်ဩဲအအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖုထီနၢ်ဩဲမ့ၢ်ပှၤကၢကျိၣ်သ့အဃိအဝဲကၢကျိၣ်တဖၣ်ဖဲတၢ်လီၢ်တတီၤအံၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကၢကျိၣ်တၢ်လီၢ်သၢတီၤတတီၤ-
တၢ်စံးဝဲဖုထီနၢ်ဩဲအဒူၣ်အထၢတဖၣ်ဟးထီၣ်လၢသီသံၣ်ခိၣ်ကလံၤထံးဟဲဝဲဆူမုၢ်ထီၣ်တကပၤ, ပာ်လီၤဝဲအတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဖဲမုၢ်ယုၢ်ပူၤ(ခဲအံၤကဲထီၣ်ကၠီၣ်တဲၣ်တၢ်ပၢ)လီၤ. ဖုထီနၢ်ဩဲအိၣ်ဆိးဖဲမုၢ်ယုၢ်အခါသိၣ်လိန့ၢ်အဖိအလံၤတဖၣ်လၢတၢ်ကၢကျိၣ်ကၢမိၤအတၢ်စုသ့တၢ်မၤအံၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကၢကျိၣ်လွံၢ်တီၤတတီၤ-
တၢ်ကၢကျိၣ်လွံၢ်တီၤတတီၤန့ၣ်ပထံၣ်ဘၣ်ဖဲကယါ(ဘှဲ) ကီၢ်, ထံဘီကလးတၢ်လီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤကၢကျိၣ်ဖဲန့ၣ်တဖၣ်တမ့ၢ်လၢၤပှၤယူၢ်ဖိစှီၤဖိလၢၤဘၣ်, မ့ၢ်ဝဲပှၤခမူးဖိ (ကညီယိၤ) တဖၣ်လီၤ. ပှၤဃုသ့ၣ်ညါကညီကျိၣ်အ
ဂ့ၢ်ဖုတီအူ (ဖုဘုမူၣ်) စံးဝဲ, တဘျီသါသကိး ”ဖုသနံၣ်” တဲဘၣ်သါလၢ- ဖဲအဲကလံးပၢတၢ်အစိၤဖဲသါလူၣ်ဘီဘိဖိၣ်သၣ်ခွါထီၣ်အခသါလဲၤဒိးန့ၢ်သ့ၣ်ခိၣ်ကဆီမၤသ့ၣ်ဖဲကယါကီၢ်ထံဘီကလးတၢ်လီၢ်အခါသါထံၣ်ပှၤကၢကျိၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲအါအါဂီၢ်ဂီၢ်ဖဲတၢ်လီၢ်အံၤလီၤ. တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်တတီၤအံၤဟးဂီၤကွံာ်ဝဲဖဲကီၤလၤဝါမၤန့ၢ်ကီၢ်ပယီၤဖဲ (၁၈၈၅) နံၣ်အလီၢ်ခံသတူၢ်ကလာ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤကမ့ၢ်တၢ်ကၢကျိၣ်အလီၢ်ခံကတၢၢ်သ့ၣ်သ့ၣ်လီၤ.
ကျိၣ်န့ၣ်တၢ်ကၢအီၤလၢပှၤပိာ်ခွါတနီၤဒီးတၢ်ကၢအိၤလၢပှၤပိာ်မုၣ်တနီၤလီၤ. တၢ်စံးဝဲပှၤပိာ်မုၣ်တဖၣ်ကၢကျိၣ်န့ၣ်အစုလီၢ်ဂ့ၤန့ၢ်ဒံးပှၤပိာ်ခွါတဖၣ်လီၤ. ကျိၣ်တဖၣ်တၢ်ကိးအမံၤလၢ-
ကျိၣ်ယူၢ်မုၣ်, ကျိၣ်ယူၢ်ခွါ (ပှၤယူၢ်မုၣ်ဒီးပှၤယူၢ်ခွါတဖၣ်ကၢဝဲ)
ကျိၣ်က၀ၢ်မုၣ်, ကျိၣ်က၀ၢ်ခွါ(ပှၤက၀ၢ်မုၣ်ဒီးပှၤက၀ၢ်ခွါတဖၣ်ကၢဝဲ)
ကျိၣ်ရှိၣ်ဝ့ၢ်မုၣ်, ကျိၣ်ရှိၣ်ဝ့ၢ်ခွါ(ပှၤရှိၣ်ဝ့ၢ်မုၣ်ဒီးပှၤရှိၣ်ဝ့ၢ်ခွါတဖၣ်ကၢဝဲ) န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဂီၤတၢ်ဖီၣ်အိၣ်လၢကျိၣ်လိၤဒီးအခီပညီ
တၢ်ဂီၤတၢ်ဖီၣ်တဖၣ်အိၣ်လၢကျိၣ်လိၤအကလုာ်ကလုာ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ကျိၣ်တဒုဒီးတဒုအလိၤန့ၣ်တၢ်ဂီၤလၢပကယၢၤထီၣ်တဖၣ်အံၤတမ့ၢ်ကအိၣ်ဝဲကိးခါဒဲးဘၣ်.ကအိၣ်ဝဲလၢန့ၣ်တနီၤလၢအံၤတနီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂီၤအိၣ်လၢကျိၣ်လိၤတဖၣ်ဒီးတၢ်ဂီၤအခီပညီမ့ၢ်ဝဲ-
မုၢ် - တၢ်ကပီၤ, တၢ်တီတလိၤ, ယွၤ, ယွၤအမဲာ်ညါ, ဖျါဖျါတမ့ၢ်တၢ်ခူသူၣ်ခူလံာ်ဘၣ်.
ဒ့ၣ်သုၣ် - ကညီဖိအခၢၣ်စးတၢ်ပနီၣ်
ကဆီ - ပှၤမၤဟးဂီၤတၢ်, တၢ်တဂ့ၤတဝါ
ထိၣ်ဒ့ၣ် - ကီၤလၤဝါ
ထိၣ်လဲၤဝါ - ကီၤလၤဝါ
ထိၣ်လွံၢ် - ပှၤကညီမုၣ်မၤကံၣ်အဆ့ကိာ်ဒီးလံာ်ဖဲ
ထိၣ်ဂံာ် - ကညီမုၣ်သိးဒီးဆ့ပျိၢ်ကံၣ်
ထိၣ်ဂံာ်ဖါ - ကညီခွါသိးဆ့ပျိၢ်ကံၣ်
ထိၣ်လဲၤသွဲ - ကညီမုၣ်ကညီခွါသိးဆ့ကံၣ်ဖၢၣ်ခိၣ်အိၣ်ဒီးအနွံတဖၣ်
ထိၣ်ချှၣ် - ပှၤစံးသ့ကတိၤသ့, ကလုၢ်မုာ်ကထါဆၢ, ပှၤအဲၣ်ကျံအဲၣ်ပှဲၤတဖၣ်
ဘံၣ်ဘ့ - ထံကစၢ်ကီၢ်ကစၢ်, ပှၤဒ့ၣ်ထံရၢ်ကီၢ်
ပဒဲ - ပှၤကူၣ်တၢ်သ့လၢတၢ်သ့စံးသ့ကတိၤတကပၤ
ဆီ - ပှၤမၤဟးဂီၤတၢ်
သမၣ်, ပယိၤ, လံာ်မုၣ်ဒိၣ်, လံာ်ဃးဒိၣ်, ထိၣ်ဒိၣ်လီတာ်, ခ့ယုၢ်, ကီၤကျဲၣ်, ဂုၢ်သ့ၣ်ကလီၤ - တၢ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ်တၢ်အၢတၢ်သီလၢအမၤဟးဂီၤတၢ်အပနီၣ်လီၤ.(တၢ်တဖၣ်အံၤလၢကျိၣ်အလိၤအိၣ်ဒၣ်တနီၤ, တအိၣ်လၢကျိၣ်ကိးဒုဒဲးအလိၤဘၣ်)
ကျိၣ်လၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါတဖၣ်-
ကျိၣ်လၢအမံၤဟူဒီးကၢပှ့ၤကၢကလံၤတဖၣ်တနီၤအမံၤမ့ၢ်ဝဲ- ဂီၢ်ကွီစ့, ဂီၢ်ကွီထူ, ဂီၢ်ဘီဃီၣ်ဖီ, ဂီၢ်ဝါပီးကူးစ့, ဂီၢ်ပံၢ်, ဂီၢ်လါ, ဂီၢ်ပာ်ထံလာ်, ဂီၢ်ထံလီၤစီၤ, ဂီၢ်မ့ၣ်, ဂီၢ်သူနိဒိၣ်, ဂီၢ်သဖၣ်မဲာ် ,ဂီၢ်စီၤပသူ, ဂီၢ်မုၢ်သ့ၣ်စဲၤ, ဂီၢ်ဆၣ်ထီၣ်မူ, ဂီၢ်လီၤဘီခိၣ်, ဂီၢ်ပာ်ဆီဒံၣ်, ဂီၢ်စီၤလီၤသး, ဂီၢ်စီၤသဖၣ်, ကျိၣ်လၢထးခီတဖၣ်အံၤမ့ၢ်ကျိၣ်လၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါဒီးမ့ၢ်ကျိၣ်လၢအကလုၢ်သီၣ်သယုၢ်တဖၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢတၢ်ကၢအီၤဒီးလွဲအါအဃိအလုၢ်အပှ့ၤဒိၣ်ကၢပှ့ၤကၢကလံၤန့ၣ်လီၤ. ဖံဖုလၢပျၢၤတဖၣ်ပာ်လီၤတဲာ်န့ၢ်ပှၤအတၢ်ဟ့ၣ်သါလၢအမ့ၢ်ကျိၣ်သူကျိၣ်လွဲတဖၣ်အံၤမ့ၢ်တၢ်လီၤကမၢကမၣ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်လၢဖိလံၤပဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်လီၤ. ပှၤတဆိကမိၣ်ဒၣ်လဲာ်လၢပှၤကညီဖိတဖၣ်ကၢကျိၣ်ကၢမိၤသ့ဘၣ်, တၢ်ဒဲးကံၣ်ဒဲးဝ့ၤလၢကျိၣ်တဖၣ်အံၤဖျါဃံဖျါလၤလီၤတံၢ်လီၤဒဲဂ့ၤမး, လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်
အခီပညီခူသူၣ်အဒိၣ်အယိာ်လၢကညီသးပှၢ်တဖၣ်အဲၣ်ဒိးတဲက့ၤအဖိအလံၤတဖၣ်န့ၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်န့ၢ်က့ၤဝဲ
လၢတၢ်ပနီၣ်အက့ၢ်အဂီၤခူသူၣ်ခီဖိျ လၢကျိၣ်လိၤန့ၣ်လီၤ.
ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤ, ကျိၣ်အတၢ်ပနီၣ်အံၤအိၣ်စဲထီလံလၢကညီန့ၣ်တယၢ်အလိၤဆှုၣ်ဆှုၣ်ဘှဲၣ်ဘှဲၣ်ဆဲးဆဲးလၤလၤလၢအပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲအခီပာီ ” ကျိၣ်အံၤမ့ၢ်ကညီဖိအတၢ်န့ၢ်သါအတၢ်ပနီၣ်” သတးဒီးပပာ်ကဖၢလၢပသးလၢကျိၣ်မ့ၢ်ကညီကလုာ်တၢ်ပနီၣ်ခၢၣ်စးအဃိန့ၣ်လီၤ.
လံာ်ဒိးသန့ၤ-
ကညီဖိကျိၣ်အဂ့ၢ် (ဖုဘုမူၣ်ကွဲး)