ကညီလုၢ်လၢ်ထူသနူလၢ ပြကၢးသ့ၣ်ညါ အကူာ်တၢ

ပှၤတီၣ်ထီၣ်တၢ်ကွဲး : သူလ့ၤမဲာ်ထံ

လုၢ်လၢ်ထူသနူစံးတၢ်န့ၣ်မ့ၢ်၀ဲတၢ်အခီပညီတခါလၢအဒိၣ်အယိာ်ဒီးမ့ၢ်၀ဲတၢ်ကတိၤဒီမိၢ်ဖါတခါအသိးန့ၣ်ပက

ထံၣ်ဘၣ်အီၤလီၤ.လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢထံကီၢ်ကိးဘ့ၣ်ဒဲး,ကလုာ်ကိးကလုာ်ဒဲး,အနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်၀ဲအလုၢ်လၢ်ထူသနူအိၣ်

၀ဲဒီး ထုးထီၣ်၀ဲ အခီပညီအိၣ်အကလုာ်ကလုာ်လီၤ.

လုၢ်လၢ်ထူသနူ စံးတၢ်န့ၣ် ခီဖျိအသးလၢ , ထးခိၣ် ,ပသး,ပတၢ်စံးတၢ်ကတိၤ, ပတၢ်ဟးထီၣ်ဟးလီၤ,ပတၢ်ရ့လိာ်မုာ် စ့ၢ်ကီးလီၤ. လုၢ်လၢ်ထူသနူ န့ၣ် တၢ်လၢအပူၤကွံာ်တဖၣ် အတၢ်ဟဲလီၤစၢၤလီၤသွဲၣ်တၢ်ဟံးဃာ် အီၤ လၢခါဆူညါဂံၢ်ဘါတဖၣ်အဂီၢ် မ့ၢ်၀ဲဂံၢ်ခီၣ်ထံးလီၤ. လုၢ်လၢ်ထူသနူ စံးတၢ်န့ၣ် မ့ၢ်၀ဲ တၢ်တခါလၢ ပသူၣ်ထီၣ်အီၤဒီး ပဘၣ်ကွၢ်ထွဲဒီးဖံးမၤက့ၤအီၤလီၤ. လုၢ်လၢ်ထူသနူ မ့ၢ်၀ဲ ပဂီၤဒီး ပနီၢ်ကစၢ် ခံခါပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီး အိၣ်ဒိးသန့ၤထီၣ်အသးတခါဃီန့ၣ်လီၤ. ပနီၢ်ကစၢ် ပကဘၣ်ပာ်ဖျါထီၣ်အီၤ လၢ စိၤတစိၤဘၣ်တစိၤဒီးဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်အီၤလီၤ.

တၢ်စူၢ်တၢ်နာ် လံာ်လဲၢ်တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်၀ဲဒၣ်၀ဲလုၢ်လၢ်ထူသနူအဂံၢ်ခီၣ်ထံးခီၣ် ဘိ တကးဒံးဘၣ်“ လုၢ်လၢ်ထူသနူန့ၣ် ထံၣ်မုာ်ကွၢ်မုာ် ကဟဲအိၣ်ဖျါထီၣ်အဂီၢ် မ့ၢ်၀ဲတၢ်ဆီၣ်သ ခူထီၣ်၀ံၤဒီး လၢတၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤအိၣ်ဖျါထီၣ်အ၀ဲအံၤန့ၣ် မ့ၢ်၀ဲ လုၢ်လၢ်ထူသနူန့ၣ်လီၤ. လုၢ်လၢ် ထူသနူအံၤ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ အဖီခိၣ် ပှၤတနီၤ ပာ်ပနီၣ်၀ဲလၢ တၢ်ဆၢဃာ်တခါအသိး ပာ်ပနီၣ် ဃာ်၀ဲအိၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လုၢ်လၢ်ထူသနူန့ၣ် မ့ၢ်၀ဲ တၢ်အရ့ဒိၣ်တခါလၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်သ့ၣ် တဖၣ်အဂီၢ်လီၤ.

ကီၢ်ပယီၤပူၤ ကလုာ်ဒူၣ် ၁၃၅ ဖု လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်ပယီၤပူၤအံၤ ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ် အိၣ်ဒီး အနီၢ်ကစၢ်လုၢ်လၢ်ထူသနူဒၣ်၀ဲ စုာ်စုာ်လီၤ. တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါဖဲလဲၣ်တကလုာ် အိၣ်ဒီးအတၢ်ဂ့ၤ တၢ်၀ါလၢ အအိၣ်မူဒုးနဲၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်ကွၢ်က့ၤလၢ ကညီကလုာ် လုၢ်လၢ်ထူသနူတခီန့ၣ် စူၢ်နာ်၀ဲ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါလၢ အမ့ၢ် ဘူးဒးတၢ်ဘါ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ မိၢ်လုပၢ်လၢ် တၢ်စူၢ်တၢ်နာ်တဖၣ် အံၤ လီၤဆီလိာ်အသးန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လီၤ.

လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လုၢ်လၢ်ထူသနူအံၤ ပမ့ၢ်နီၤဖးလီၤက့ၤအီၤန့ၣ်

(၁) တၢ်စူၢ်တၢ်နာ်

(၂) လံာ်လဲၢ်ဒီး တၢ်ကတိၤ အကရူၢ်တဖၣ်

(၃) တၢ်ဆဲးတၢ်လၤတဖၣ်

(၄) တၢ်ဆဲးတၢ်လၤ ဘူၣ်လၢ အမံၤဟူသၣ်ဖျါတဖၣ်

(၅) စၢၤသွဲၣ်ကလုာ်တၢ်ကူတၢ်သိးတဖၣ်

(၆) တၢ်သူၣ်၀ံၣ်သးဆၢ ထီရီးတဖၣ်

(၇) တၢ်ဒ့တၢ်အူတဖၣ်

(၈) တၢ်ဟံးဃာ်ပၢၤဃာ်က့ၤ တၢ်ဟ့ၣ်သါ လၢပျၢၤတဖၣ်

(၉) တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဆဲးတၢ်လၤတၢ်ဂဲၤကလံၣ်တဖၣ် ဘၣ်တၢ်နီၤဖးလီၤအီၤန့ၣ်လီၤ.

ကလုာ်ဒူၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အကလုာ်အမံၤ လၢဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအီၤ ၉ ထံၣ်အံၤ သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် ၀ဲတကးဒံးဘၣ် ဒ်သိးကလဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် ကဘၣ်လူၤထွဲမၤထွဲ၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. လုၢ်လၢ်ထူ သနူလၢ အဂုၤအဂၤစ့ၢ်ကီး ကဘၣ်ဃုသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်၀ဲ၀ံၤ ကဘၣ်ဟံးန့ၢ်၀ဲတၢ်အဒိအတဲာ်လၢ အဂ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢပြကၢးသ့ၣ်ညါဘၣ်အီၤအသိး ကညီကလုာ် အလုၢ်လၢ်ထူသနူတ ဖၣ် ပနီၤဖးလီၤအီၤဒီး ဒုးနဲၣ်ဖျါဘၣ်နၤဒ်လာ်အံၤအသိးလီၤ.

၁ တၢ်စူၢ်တၢ်နာ်

(၂) တၢ်စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ် တၢ်၀ံတၢ်ကလၤဒီး ကစၢၢ်ကလိကစၢ်တဖၣ်

တၢ်၀ံတၢ်ကလၤအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤ လၢကညီပိှၢ်အကျိာ်တခီ “ အ၀ံအလၤ” လၢ ကညီစှီၤအကျိာ်တခီ “ ကလၤ” လၢ ကညီဘှဲအကျိာ်တခီ “ကလဲၤ” သ့ၣ်တဖၣ်လီၤ. တၢ်ကိး တၢ်၀ံတၢ်ကလၤဒီး တၢ်ဟီထီၣ်ကွံာ်တၢ်၀ံတၢ်ကလၤတဖၣ်အံၤ ကညီကလုာ်တဖၣ် စူၢ်အီၣ်နာ် အီၣ်ဒံး၀ဲ ကိးမုၢ်နံၤဒဲးလီၤ. လၢကညီစှီၤတနီၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ် “ယွၤ” လၢအတ့လီၤမူခိၣ် ဟီၣ်ခိၣ်တဖၣ်လီၤ. နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ် “နး” တနီၤလၢ အစိၤကမီၤအဃိလီၤ. လၢတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်အ ကျါ “တၢ်စိတၢ်ကမီၤကစၢ်” အံၤဘၣ်တၢ်စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်အီၤအဆိကတၢၢ်လီၤ.

နးလၢအအီၣ်တၢ် နီၣ်ဂံၢ်တၢတဖၣ်မ့ၢ်၀ဲ

(၁) မုၢ်ဃါ, (၂) ထံကစၢ်ကီၢ်ကစၢ်, (၃) မုၢ်ကီၤလံၢ် “မးနး” , (၄) ဖံဘံယီၤ, (၅) ခူၣ်သ့ၣ်, (၆) ကးက၀ဲၤ သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ.

နးတၢ်ဂဲၤ,တၢ်တဃာ် နီၣ်ဂံၢ်ခံတဖၣ်

(၁) တရဲတခး

(၂) တၢ်မုၢ်ဃၢ်

(၃) တၢ်ကယာ် ၀ံၤ မ့ၢ်၀ဲနးတဖၣ်လၢ “အခိး” တၢ်တူၢ်ဘၣ်တ၀ံၤဒံးတဖၣ်လီၤ.

နးနီၣ်ဂံၢ်သၢတဖၣ်

(၁) မီၤယၤ

(၂) ပသိၣ်

(၃) လီ

(၄) ဘါနါ

(၅) ဒီးတကါ နးတဖၣ်၀ံၤ မ့ၢ်၀ဲ နး တဖၣ်လၢ အဟ့ၣ်ပှၤ တၢ်ဂ့ၤဒီးအတၢ်အၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ဒီး ကရ့ၣ်နံၣ်ကီၢ်စဲၣ် အဆၢတဖၣ် ကဲၤခိၣ်ဒီး ပဒီၣ်“ကယါ” တဖၣ်စ့ၢ်ကီး နးလၢလာ်တဖၣ်အံၤ ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်စ့ၢ်ကီး၀ဲလီၤ.

(၁) ကး

(၂) လူ

(၃) ကၤန်

(၄) မီခံ

(၅) တရါနၤ

(၆) တကးဒ့

(၇) တဒိၣ်ဟိန်ခီၣ်

(၈) တနဲနီခုၣ်

(၉) တး နးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤလီၤ. ဖဲလၢတၢ်ကူးဘု၀ံၤအဆၢကတီၢ် ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်၀ဲ မၤ၀ဲဒၣ် လီၤ. နာ်၀ဲဒၣ်လၢ ဘုဟးထီၣ်အါဒီး ၀ံဂ့ၤကလၤဂ့ၤ မၤထီၣ်အီၣ်ထီၣ် ၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဒူ၀့ လုၢ်လၢ် နး

ဒူ၀့အံၤ မ့ၢ်၀ဲလုၢ်လၢ်နးတခါလၢအမ့ၢ် လၢအပူၤကွံာ် ပာ်ပနီၣ်၀ဲဒီးဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်၀ဲလီၤ. ကညီကလုာ်လၢ အအိၣ်လၢ ကွဲၢ်ကဘီ ကစၢၢ်ခီၣ်ထံးတဖၣ် ဖဲလၢ အမၤ(တပွဲ) အဖိအဆၢက တီၢ်, လဲၤတၢ်လၢ အယံၤအဆၢကတီၢ်, ဖျီသးအီၣ်မူးအဆၢကတီၢ်, လဲၤ၀ဲဒၣ်လၢ ဒူ၀့ ဃိၣ်ဒီး ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. ဒူ၀့ဃိၣ်အံၤ နးသရၣ်ဖးဒိၣ်တဖၣ် ဒ်အလုၢ်အလၢ်အသိး ထုကဖၣ် သၣ်ကမဲၤ န့ၢ်အီၤလၢ အဂီၢ်လီၤ. တၢ်အနီၢ်ကီၢ်ကီၢ်န့ၣ်“ဒူ၀့” အံၤ တမ့ၢ်၀ဲ နးဘၣ်. ကညီပှိၢ် ဘါဘူးဒးတနီၤ မ့ၢ်၀ဲ တၢ်လၢ အစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ တခါလီၤ. ဒူ၀့ၤ ဃိၣ်အံၤ တလးမူး ပိာ်မုၣ် ပိာ်ခွါတဖၣ် လဲၤအၢၣ်လီၤလိာ်အသး ဒ်သိးကတီလိာ်သးအဂီၢ် မ့ၢ်၀ဲဃိၣ်တဖျၢၣ်လီၤ. နးသရၣ် ဖးဒိၣ်စ့ၢ်ကီး လၢကျဲအဂၤတဘိ မ့ၢ်၀ဲ တၢ်ဆိၣ်ဂ့ၤသရၣ်တဂၤလၢ အကတဲာ်ကတီၤ ဃာ်တၢ်တဂၤလီၤ.

တလးမူး ပိာ်မုၣ် တလးမူးပိာ်ခွါ တၢ်သိၣ်လီၤသီလီၤ, ဆိၣ်ဂ့ၤဆိၣ်၀ါ၀ဲလၢ မုၢ်ကျိၤ၀ဲၤကွာ်, တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့, ပှၤဂ့ၢ်၀ီ , တၢ်ဖံးတၢ်မၤအကလုာ်ကလုာ် ကလဲၤထီၣ်လဲၤထီအဂီၢ် ဒုးနဲၣ် အီၤကျဲတဖၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤနီၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ ဒ် လုၢ်လၢ် နးတကလုာ်အသိးဒံးအဖၢမုၢ် လီၤ. ကညီပှိၢ် ဘါဘူးဒးတနီၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ (ဖီနး) တဖၣ်လီၤ. ဖဲလၢ သလ့ၤဒီးလါဃိး အဆၢ ကတီၢ် တၢ်ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ် ဖီနး, အီၣ်၀ဲဒၣ် ဘှးတဖၣ်လီၤ. ဖၣ်အၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်ဒီး လၢၢ်ပျဲၢ်ကီၢ်ဆၣ် သ၀ီတနီၤ စူၢ်နာ်၀ဲဒၣ် တၢ်အီၣ်ဘှီးတဖၣ်လီၤ. အူၣ်ဒီသ၀ီ, ၀ဲကညီသ၀ီ, ဒိၣ်သရီသ၀ီ တဖၣ် အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ် စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲလီၤ.

(က) ဖုဖုဖးဒိၣ်နး“ဖုဖးဒိၣ်”

ဖုဖုဖးဒိၣ်နး အံၤ လၢကညီကျိာ်တခီ မ့ၢ်၀ဲ “ဖုဖးဒိၣ်” န့ၣ်လီၤ. ကညီပှိၢ် ကညီစှီၤ လၢ အစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ ဘူးဒးတၢ်ဘါ တဖၣ် စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်ဒံး၀ဲလီၤ. ဘၣ်တၢ်ကိးစ့ၢ်ကီး အီၤလၢ (တၢ်တရဲတခးနး)လၢ အအၢတကလုာ် လီၤ. တနံၣ်ဘၣ်တၢ် ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်အီၤ ၃ ဘျီလီၤ. တနီၤ ဒုၣ်အီၣ်၀ဲ တၢ်လၢ အသးသမူတအိၣ်ဘၣ်တဖၣ် ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်၀ဲ ၀ံၤ ဆီ, ထိၣ်ဒ့ၣ်, ထိး, မဲးတလဲး သံးတဖၣ် ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. တၢ်တဘၣ်ဘူၣ်ထီၣ်ဘါထီၣ်အီၤလၢ ထိး၀ါ တဖၣ်ဘၣ်. ပှၤလၢ အစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ် နးတဖၣ် အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ အိၣ်အါဒိၣ် မးလီၤ. တၢ်ပာ််ကဲ, ကဘၣ်အိၣ်၀ဲဒၣ်ဒီး တၢ်လူၤပိာ်ထွဲထူကျဲယွၤကျဲတဖၣ်လီၤ. ဒ်နထံၣ်အသိး နစံး ကတိၤဖဲနသးတသ့ဘၣ်. လၢကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤ ဒီတဘ့ၣ်န့ၣ် ခဲအံၤ အိၣ်မူမၤယုၤဒံး၀ဲအဖၢမုၢ် န့ၣ်လီၤ. တၢ်အီၣ်ဘှးအံၤ မ့ၢ်၀ဲတၢ်ပူၤဖျဲးဒီး ပှၤကူပှၤကညီ ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် တၢ်ဆူးတၢ်ဆါ ဘုဟုတဖၣ် ဟးထီၣ်အါ၀ဲလီၤ. နာ်၀ဲဒၣ်လၢ မုၢ်ကျိၤ၀ဲကွာ်လဲၤထီၣ်လဲၤထီဒီး ပူၤဖျဲးဒီး တၢ်ဘၣ်ယိၣ်ဘၣ်ဘှီတဖၣ်လီၤ.

(ခ)ဘူးဒး တၢ်စူၢ်တၢ်နာ်

ကညီကလုာ်လၢ ကညီကီၢ်စဲၣ်,ထံထၣ်စွ့ဟီၣ်က၀ီၤဒီး ကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ် အပူၤန့ၣ်အိၣ် ဆိး၀ဲဒၣ်လီၤ. လၢကညီကီၢ်စဲၣ်အပူၤ ကညီပှိၢ်ဒီးကညီစှီၤတနီၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ ဘူးဒး တၢ်ဘါ အိၣ်အသိး လၢထံထၣ်စွ့ ကညီပှိၢ်ဒီးကညီစှီၤတနီၤစ့ၢ်ကီး စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ် ဘူးဒး တၢ်ဘါ စ့ၢ်ကီးလီၤ. ကီးကရ့းကီၢ်ဆၣ်, ဖၣ်ဖၣ်ကီၢ်ရ့ၣ်, လၢၢ်ပျဲၢ်ကီၢ်ဆၣ်အပူၤ မ့ၢ်၀ဲတၢ်ဘါ ဘူးဒးအံၤ ဟဲလီၤအဆိကတၢၢ်န့ၣ် ပမ့ၢ်ဆိကမိၣ်ဒီး တကမၣ်ဘၣ်.

လၢ ကစၢ် အရှ့ၣ်နးမ့ သးနံၣ် ၈၈ နံၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲ ဇယၣ်၀့ၢ်လီၤ. ဖဲလၢ၀့ၢ်အံၤ တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်အီၤအဆၢကတီၢ် ဖဲန့ၣ်အခါ တလၢၤကလုာ် (တံၢ်သၣ်သကၣ််) စီၤပၤအစိၤ န့ၣ်လီၤ. လၢကစီၤပၤ၀ဲန့ၣ် ကညီကလုာ် ပၠးညးအံၣ်တၣ် အံၤ ဘၣ်တၢ်ဟ့ၣ်အီၤ ခိၣ်သလုး (အ့ၣ်ဒၤသ့ၣ်နရၣ်ဇၣ် တၢ်လၤကပီၤ) ၀ံၤကဲထီၣ်၀ဲကစီၤပၤလီၤ. လၢပၠးညးအံၣ်တၣ် အစိၤ ဇယၣ်၀့ၢ်အံၤ ပးတရီတူၢ် အံၤဘၣ်တၢ်ဆီတလဲက့ၤအမံၤလၢ “တခါ၀့ၢ်” ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် တလၢၤကလုာ်တဖၣ် စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်ဃာ်၀ဲ ဘူးဒးတၢ်ဘါလံန့ၣ်လီၤ.

ဖဲလၢ ကညီဒီးတလၢၤတဖၣ် သွံၣ်တသွံၣ်ဃီ ညၣ်တညၣ်ဃီအဆၢကတီၢ် တၢ်ဘါဘူးဒးအံၤ ဘၣ်တၢ်ဆဲးလီၤဃာ်အဂံၢ်၀ံၤလံန့ၣ် တယးကွၢ်၀ဲဒၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ သီခါ (အူနၣ်ဒၣ်မၣ်လၣ်) အံၤ ဖဲ ခရံာ်နံၣ် ၁၇၃၈ နံၣ်န့ၣ် လဲၤ၀ဲဒၣ်လၢ (အ့၀း) ဒီးမၤလိန့ၢ်၀ဲ (ပးလံၣ်အကျိာ်) တၢ်သ့တၢ်ဘၣ်တဖၣ်၀ံၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲ (အ့၀း) တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ခိၣ်သလုးတခါလီၤ. ကညီ ဘူးဒး တဖၣ်စ့ၢ်ကီး မၤလိ၀ဲဒၣ် ကညီကျိာ်န့ၣ်လီၤ. သီခါတခီ တူၢ်လိာ်၀ဲဒၣ် တၢ်သူကဆီမဲအဃိ တုၤခဲနံၣ်အံၤ ကညီကီၢ်စဲၣ်ပူၤ ဘၣ်တၢ်ဒုးနဲၣ်ဃာ်အီၤလၢ တၢ်ကွၢ်ကီအလီၢ်ဒံးလီၤ. လၢတၢ်ဃုသ့ၣ်ညါ က့ၤ၀ဲ လုၢ်လၢ်ထူသနူလၢ အပူၤကွံာ်တခါအသိး တုၤခဲကနံၣ်အံၤ အိၣ်ဒံး၀ဲဒၣ်လီၤ.

(ဂ) တလးကူၣ် တၢ်ဘါ ယ့ၣ်သံး (ကလကုရေသ့ဂုိဏ်း)

လၢကညီကီၢ်စဲၣ် ဖၣ်အၣ် ကီၢ်ရ့ၣ်အပူၤ, လၢၢ်ပျဲၢ်ကီၢ်ဆၣ်, ကီးကရ့းကီၢ်ဆၣ်, ကၠးအ့စ့ၣ်ကၠံ ကီၢ်ဆၣ်တဖၣ် န့ၣ် အါတက့ၢ် အိၣ်ဆိး၀ဲ၀ံၤ တၢ်ဆိၣ်ဂ့ၤကစၢ်ဒီး ဟံးဃာ်သူးသ့ၣ်လၤကပီၤတ ဖၣ်လီၤ. ပာ်ဒိၣ်၀ဲဒၣ် ယဲၢ်ပါသံၣ်လး ဒီးတုၤခဲကနံၣ်အံၤ ကူထီၣ်သိးထီၣ်၀ဲဒံးထီဘိလီၤ. လၢကီးကရ့းကီၢ်ဆၣ် ဘူၣ်လၢ အမံၤဟူသၣ်ဖျါတဖၣ် မ့ၢ်၀ဲ တၢ်ဒွဲၣ်မ့ၣ်အူအမူးလီၤ. ဖဲလၢ လါနီပှဲၤအဆၢကတီၢ် ဘၣ်တၢ်မၤအီၤလီၤ.လၢဘူၣ်အ၀ဲအံၤ ဘၣ်တၢ်တီခိၣ်ရိၢ်မဲအီၤလၢ (ယ့ၢ်သံး) ကဲ ကစၢ်တဖၣ်လီၤ. (ယ့ၢ်သံး)အ၀ဲအံၤ စးထီၣ်လၢ အနီၢ်ဆံးခါ တုၤလၢအသံ ကဘၣ်ဟံး ဃာ်၀ဲ သံၢ်လးတခါအံၤ လၢလၢပှဲၤပှဲၤ၀ံၤ ဘၣ်ကူသိးဃာ်၀ဲကူသိးအံၤ တုၤလၢ အသံတစုလီၤ.

(ဃ) ခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ

လၢကညီကလုာ်အကျါတခီ ဒီးကထၢၣ် ကၠဲးစၢၣ် အပျဲၢ် ဖုသၣ်ဖၠူၣ် အံၤ ဖဲ ၁၈၂၈ နံၣ် လါမ့ၤ ၁၆ အနံၤန့ၣ် လၢဒ၀ဲၢ်ကီၢ်ရ့ၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢ အဒိးဘျၢအသး ဒီးစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ အဆိကတၢၢ်လီၤ. ၁၈၂၈ နံၣ်တုၤလၢ ၁၈၇၈ နံၣ်အပူၤ မီၢ်လမၠဲၣ်, ပသံၣ်, တီအူ ဟီၣ်က၀ီၤ တဖၣ်အံၤ လဲၤမၤ၀ဲတၢ်သးခုကစီၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢကညီဖိတဖၣ်အကျါ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ သရၣ် အိၣ်၀ဲအကလုာ်ကလုာ်လီၤ. ကညီဖိလၢ အကဲထီၣ် ခရံာ်ဖိတဖၣ် အါတက့ၢ်အိၣ်၀ဲဒၣ်ဖဲ အ့ရၣ်၀ၣ်ဒံၣ်, ၀့ၢ်တကူၣ်, ဖၣ်အၣ်၀့ၢ်, သၣ်တီ၀့ၢ်, ဖါပူၣ်, တဖၣ်အါဒၣ်တက့ၢ်လီၤ. အါဒၣ်တၢ် တက့ၢ် ကညီစီှၤ တဖၣ် မ့ၢ်ပှၤစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်ခရံာ်လီၤ. ပှၤလၢ အစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်ခရံာ်တဖၣ် ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်အီၣ်ဘှး တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ် တနာ်အီၣ်၀ဲဘၣ်.

(င) လဲးကဲး တၢ်ဘါ

လဲးကဲးတၢ်ဘါအံၤ ဘၣ်တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်အီၤဖဲ ၁၈၆၁ နံၣ် ဖဲ (န့ၣ်ခၠါသ၀ီ) အပူၤလီၤ. ပှၤလၢ အစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ် လဲးကဲး တၢ်ဘါတဖၣ် ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဂီၤ, တၢ်ဖီၣ်, တၢ်အမဲ တဖၣ်အံၤ တစူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဘၣ်. ဘၣ်ဃးဒီး ဘူးဒးတၢ်မၤဘူၣ်မၤတီၢ်ဒီး တၢ်သံတၢ်မူ တၢ်ဂ့ၢ်တဖၣ်န့ၣ် မၤစၢၤ၀ဲဒၣ်လီၤ. တၢ်လၢ အတဒံးသိးလိာ်အသးဒီး ဘူးဒး တၢ်ဘါ တၢ်ဂ့ၢ် တခီ အရံၣ်ယၣ် ဃိၣ် ပၠၣ်ဒ့ၣ်တီၣ်, ပံၣ်တကၣ်လွံၢ်ခါ အံၤ ဟ့ၣ်လီၤက့ၤ၀ဲဒၣ် အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်လီၤဆီလိာ်အသး ၀ံၤ (သံၢ်လးယဲၢ်ပါ) ဒီး (ပၣ်ရမံၣ် ၁၀ ပါ) အံၤ အိၣ်မူပိာ်ထွဲဒံး၀ဲ တုၤခဲကနံၣ်အံၤလီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် အလံာ်စီဆှံ ဘၣ်တၢ်ကွဲးလီၤဃာ်အီၤလၢ လံာ်ဆီ၀ဲး ခဲလၢာ် ၂၆ ခါလီၤ. ဆၢကတီၢ်ခဲအံၤ ပှၤနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်တ့ၢ်က့ၤဒၣ်ထဲ စှၤကိာ်ဖိလီၤ.

(စ) ပၠးမးစိၣ်ကဲ တၢ်ဘါ (ဗဟ္မစိုရ်ဂိုဏ်း)

ပၠးမးစိၣ်ကဲ တၢ်ဘါအံၤ မ့ၢ်၀ဲ ခရံာ်ဖိဒီး,ဘူးဒး ဒီးကညီလုၢ်လၢ်တဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီး စူၢ်နာ်၀ဲဒၣ်လီၤ. ဘၣ်တၢ်စးထီၣ်အီၤဖဲ ရွှ့ၣ်ကၠ့ၣ်ကီၢ်ဆၣ်, ဖါပူၣ်မုၢ်ထီၣ် ဟီၣ်က၀ီၤ ဒီး ဖိပဲးဆၣ် စးထီၣ်သူၣ်ထီၣ်၀ဲ၀ံၤ စီၤဒါဖိမ့ အဖိခွါ ကၠိၣ်ဆ့ၣ်ဒံၣ်ဖိမ့ဒီး သီၣ်ဇ့ၣ် အကၠီ ကၠိၣ်ဆ့ၣ်ဖိမ့ ဆဲးပၢဆှၢက့ၤ၀ဲလီၤ. လၢကစၢၢ်ခိၣ်ဟီၣ်က၀ီၤ ကဲၤဘါဒီးပဒီၣ်ကလုာ်, ကီၢ်ပယီၤအဖီလာ် ကညီစှီၤတနီၤ စူၢ်အီၣ်နာ်အီၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. လၢ၀့ၢ်မီၤဘံၣ်န့ၣ် ကဲ၀ဲၤလီၢ်ခိၣ်သ့ၣ်အိၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. ဘူးဒးသရၣ်ဒီးခရံာ်ဖိသရၣ်တဖၣ် လၢမိၢ်လုၢ်ပၢ်လၢ် အဖီခိၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲ အလွဲၢ်ဒီး ဆိကမိၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲလၢ လီၢ်က၀ီၤ တတီၤဘၣ်တတီၤ စးထီၣ်လၢ အဆံး ကဲနီၣ်ဂံၢ်တဖၣ် ဟဲပၢၢ်ထီၣ် ၀ဲခဲအံၤခဲအံၤလီၤ.

ခိးကွၢ်လၢ်ဘၣ်အကူာ်ခံတက့ၢ်....