ဒီၣ်ကထၢၣ် ထံၣ်သၣ်ပၠၣ် အဂ့ၢ်

ပှၤတီၣ်ထီၣ်တၢ်ကွဲး : သူလ့ၤမဲာ်ထံ

စီၤကဆှံ

လါမ့ၤ ၂၀၁၂ နံၣ်

ဒီၣ်ကထၢၣ် ထံၣ်သၣ်ပၠၣ်

စီၤသၣ်ပၠၣ်အံၤ အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်၀ဲဒၣ်ဖဲ ၁၄၈၂ နံၣ်ဖဲ ၀့ၢ်ပသံၣ် ကၠူၣ်လၣ်သ၀ီအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲအသးအိၣ် ၆ နံၣ်အဆၢကတီၢ် အပၢ်သံသဒၣ်ကွံာ်အီၤဒီး အမိၢ်ကွၢ်လုၢ်ဒိၣ်ထီၣ်က့ၤအီၤလီၤ. စီၤသၣ်ပၠၣ် အံၤ ကယဲၢ်မ့ၢ်တၢ်လၢ အမိၢ်သိၣ်အီၤသီအီၤတဖၣ် ဒိကနၣ်၀ဲဒၣ်ဒီးမ့ၢ်ဖိလၢ အနၢ်လိၤတဂၤလီၤ. လၢအနီၢ်ဆံးခါ အ၀ဲဘၣ်ကွၢ်၀ဲဒၣ်ကျီၢ်ဒီး မၤစၢၤအမိၢ်တဖၣ်လီၤ.

စီၤသၣ်ပၠၣ် ဖဲအသးအိၣ် ၈ နံၣ် အဆၢကတီၢ် တမျာ်တဖၣ်တဖၣ် နုာ်လီၤဒွဲၣ်အူထီၣ်၀ဲ ကၠူလၣ်သ၀ီအဃိ သ၀ီဒီတဖျၢၣ်အူထီၣ်ကွံာ်၀ဲဒၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ သ၀ီလၢ အဘံၣ်အဘၢဒိၣ်န့ၢ်ဒံး ကၠူလၣ်၀ီလၢအမ့ၢ် ကၠူတၣ်သ၀ီအံၤ သ၀ီဒီတဖျၢၣ် လဲၤအိၣ်က့ၤ၀ဲဒၣ်ဖဲန့ၣ်လီၤ. ဖဲအနီၢ်ဆံးခါ ထံၣ်တၢ်သ့ မၤနီၣ်တၢ်သ့ ဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်သ့ဒီးနၢ်ပၢၢ်တၢ်ညီ လၢအဟဲအိၣ်ဖျဲၣ်ပၣ်ဃုာ်၀ဲဒၣ်အံၤအဃိ အဖါတံၢ် လၢကစၢၢခိၣ် အူရွှ့ၣ်ငိၣ် လၢအမ့ၢ်ကသံၣ်သရၣ် အံၤအ၀ဲအတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့လၢကသံၣ်အံၤ ဒ်သိးက ဆဲးဟံးန့ၢ်၀ဲအဂ့ၢ်မုၢ်လၢ်၀ဲဒၣ်လီၤ. အဖါတံၢ် အူရွှ့ၣ်ငိၣ်အံၤ ဟးဃုခူၣ်၀ဲ သ့ၣ်ဂံၢ်၀ၣ်စဲကသံၣ်ဒီးမၤနီၣ်ဃာ်၀ဲ လီၤ.

စီၤသၣ်ပၠၣ် အံၤ ဒ်အဖါတံၢ်မၢအီၤအသိး အိၣ်ဒီးတၢ်မၤနီၣ်မၤဃါလီၤတံၢ်လီၤဆဲးန့ၣ်လီၤ. ဖဲလၢ အဲကလံး ဒီးပယီၤ တၢ်ဒုးတၢတဘျီ၀ံၤအလီၢ်ခံ ရခၢၣ်ဒီးတနီသရံးကီၢ်ခီအံၤ ဘၣ်တၢ်ဟ့ၣ်လီၤ၀ဲဆူ အဲးကလံးအစုပူၤလီၤ. ကတီၢ်အံၤစ့ၢ်ကီး ကီၢ်ပယီၤလာ်ခီအံၤ တအိၣ်စ့ၢ်ကီး၀ဲလၢ န့ၣ်ပၠံၣ်ဒီၣ် ကစီၤပၤတၢ်ပၢဘၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ မ့ၣ်အူအီၣ်တၢ်လၢကစၢၢ်ကျါဒီး သၣ်မံညီၤလၢ ကစၢၢ်ကျါတဖၣ် မၤဟူးမၤဂဲၤအစု တၢ်စံးပာ်၀ဲအသိး ပှၤအၢပှၤသီ တၢ်ဟုၣ်တၢ်ဘျၣ်တဖၣ် အိၣ်၀ဲအါမးလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤကီၢ်ပယီၤလာ်ခီတဖၣ် ဟူးတသ့ဂဲၤတသ့၀ဲဒၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

စီၤသၣ်ပၠၣ် ဖဲအသးအိၣ် ၁၀ နံၣ်အခါ ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဒုး ခံဘျီတဘျီ ကဲထီၣ်၀ဲဒီး အ၀ဲသ့ၣ်အဟံၣ်ဖိဃီ ဖိအိၣ်လၢ ကၠူၣ်တၣ် တကဲလၢၤဘၣ်ဒီး လဲၤအိၣ်လဲၤဆိးက့ၤ၀ဲဒၣ်လၢ ၀့ၢ်ပသံၣ်န့ၣ်လီၤ. အမဲရံကၣ် ဘျၢထံခရံာ်ဖိ ဟဲသူၣ်ထီၣ်၀ဲ တၢ်ဘါယွၤသရိာ်ဖဲ ၀့ၢ်ပသံၣ်အံၤအဃိ အ၀ဲမၤလိဘၣ်၀ဲ တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ဘါယွၤသရိာ်အံၤ ကျိာ်လၢ တၢ်သိၣ်လိဒီးပာ်ဒိၣ်အီၤတခီ မ့ၢ်၀ဲ ကညီလံာ်၀ံၤ ဟီၣ်ခိၣ်ဂီၤ တၢ်ဒွး လံာ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ၀ံၤလၢကၠိအချၢတခီ တၢ်ထ့ တၢ်ကး ပှၤတ့ဟံၣ်တ့ဃီတၢ်မၤတဖၣ် (လက်သမား) တၢ်လုၢ်အီၣ်သးသမူလၢ (လက်ေတွ့) တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့တဖၣ်အံၤ စ့ၢ်ကီး တၢ်သိၣ်လိ ဃုာ်အီၤလၢကၠိအပူၤလီၤ. လၢခံကၠိအံၤ ကဲထီၣ်က့ၤလၢ (ကိုးဆူ) အခဲၣ်ဒမံၣ်ကၠိန့ၣ်လီၤ.

ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ကညီအလံာ်လၢ အ၀ဲမၤလိဘၣ်၀ဲတခီ မ့ၢ်၀ဲ အမဲရံကၣ် ဘျၢထံခရံာ်ဖိ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါကရၢ ဒီးကထၢၣ် ကၠီန်သၣ်၀ံၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲဖဲ ၁၈၃၀ နံၣ် ကညီစှီၤကျိာ်ဒီး ၁၈၄၀ နံၣ် သီခါ ပရ့ၣ်တၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲ ကညီပှိၢ်ကျိာ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ကညီပှိၢ် ကညီစီှၤအလံာ်ခံကလုာ်အံၤ ဘၣ်တၢ် စးထီၣ်အီၤလၢ ပယီၤ တလၢၤအလံာ်မိၢ်ပှၢ်တဖၣ်လီၤ. ဖဲလၢ အဲကလံး ပယီၤ တၢ်ဒုးခံဘျီတဘျီ၀ံၤအလီၢ် ခံ တလၢၤဒီးပယီၤအတၢ်လီၢ်တဖၣ် အဲကလံးသုးဟံးန့ၢ်ကွံာ်၀ဲဒၣ်ဒီး အမဲရံကၣ်ဘျၢထံခရံာ်ဖိ တၢ်ကရၢကရိ အံၤ ဘၣ်တၢ်က့ၤသုးကဒါက့ၤအီၤလၢ ၀့ၢ်တကူၣ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်န့ၣ်၀ံၤအလီၢ်ခံ ကီၢ်ပယီၤလာ်ခီ ပသံၣ်,ပၠံၣ်, ပကိ ဟီၣ်က၀ီၤတဖၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်စးထီၣ်မၤ၀ဲ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ တၢ်ဖံးတၢ်မၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢ အမၤ၀ဲ တၢ်သးခုကစီၣ်တဖၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢ မၤတၢ်ဘူၣ်တၢ် ဘါတၢ်မၤထဲတခါဧိၤဘၣ်ဒီး မၤဃုာ်၀ဲဒီး တၢ်သိၣ်လိလံာ်ဒီး တၢ်ကူဆါယါတဖၣ် တၢ်သိၣ်လိမၤဃုာ်အီၤ အဃိ လီၢ်က၀ီၤဖိတဖၣ် လဲၤထီၣ်လဲၤထီလၢ လံာ်လဲၢ်၀ံၤ တၢ်စိာ်တၢ်သးခုကစီၣ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ် ဟဲအိၣ်ဂၢၢ်ကျၢၤအါထီၣ်၀ဲလီၤ.

အ၀ဲစးထီၣ်မၤ၀ဲ တၢ်သးခုကစီၣ် လၢပသံၣ်ဒီးဟီကတး ဖဲ ၁၈၅၄ န့ၣ်လီၤ. သီခါ ဒံၣ်အဲလ်ဘရ့ၣ် တၣ် အိးထီၣ်၀ဲ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အမူးဖဲ ဒနူၣ်၀့ၢ်န့ၣ် စီၤသၣ်ပၠၣ်ဒီးအမိၢ်လဲၤထီၣ်ဘၣ်၀ဲဒၣ်လီၤ. စီၤသၣ်ပၠၣ် ဒီးအမိၢ် ဟဲတုၤလၢ၀့ၢ်တကူၣ်အခါ ထံၣ်လိာ်အသးဒီး ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ် သရၣ် မံးစထၢၣ်ဘ့ၤတၣ်ဒီး အမၢၤ အဆိကတၢၢ်တဘျီလီၤ. ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ် သရၣ် မံးစထၢၣ်ဘ့ၤတၣ်ဒီးအမၢၤ ဘၣ်သူၣ်ဘၣ် သး၀ဲဒၣ် စီၤသၣ်ပၠၣ် လၢအမ့ၢ်ပှၤလၢအပ့ၢ်အဆှါအဃိလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ဖဲလၢတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်၀ံၤ၀ဲဖဲ ဒနူၣ်ဖၠူၣ်အဆၢကတီၢ် က့ၤကိး၀ဲ စီၤသၣ်ပၠၣ် ဆူ၀့ၢ်တကူၣ်လီၤ. တုၤလၢ၀့ၢ်တကူၣ်ဒီး လၢကလဲၤဖံးလိမၤ ဒိးတၢ်အဂီၢ် ဘၣ်တၢ်က့ၤကိးအီၤဆူ ကီၢ်အမဲရံကၣ် တဆီလီၤ.

လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ မံးစထၢၣ်ဘ့ၤတၣ်အံၤ မၤတၢ်သးခုကစီၣ်တၢ်မၤ အိၣ်ဘှံးတချုးအိၣ်သါတချုး ဒီးလီၤဘှံးလီၤတီၤအဃိ ဖဲ ၁၈၅၈ န့ၣ်သံ၀ဲဒီး လၢအက့ၤကိး၀ဲ စီၤသၣ်ပၠၣ် လၢကမၤလိတၢ်အဂီၢ်အံၤ ပတုာ်ဃာ်၀ဲအတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတစိၢ်ဖိန့ၣ်လီၤ. စီၤသၣ်ပၠၣ် လၢအဘၣ်မၤလိမၤဒိး က့ၤတၢ်လၢ တၢ်ကီ တၢ်ခဲအပူၤအံၤ အိၣ်ဒီးတၢ်ဂုာ်ကျဲးစၢး၀ံၤ မ့ၢ်ပှၤလၢ အခိၣ်နူာ်ဂ့ၤတဂၤလီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢ ပှၤစိာ်တၢ်သးခု ကစီၣ် မံးစထၢၣ် အ့ကီၢ်လ်အမါ မံးစၢၣ် က့ကီၢ် တၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ်အဃိ လၢကက့ၤကိး၀ဲစီၤသၣ်ပၠၣ်လၢ အမဲရံကၣ် အံၤ ဘၣ်လိာ် အသးစ့ၢ်ကီးလီၤ. မံးစထၢၣ်အ့ကီၢ်အဒီမါ၀ၤခံဂၤအံၤ မ့ၢ်၀ဲပှၤမၤတၢ်သးခုကစီၣ် ဖဲ မီၣ်လမၠဲၣ်ဒီး ရခၢၢ် တဖၣ်ဒ်သိးသိးလီၤ. ဖဲအမၤတၢ်သးခုကစီၣ်အဆၢကတီၢ် မံးစထၢၣ် အ့ကီၢ်အံၤ ၁၈၅၆ နံၣ်န့ၣ် သံကွံာ်၀ဲဒၣ်လီၤ.

ဖဲ ၁၈၆၅ နံၣ်န့ၣ် မံးစထၢၣ် အ့ကီၢ်လ်အမါ မံးစၢၣ် အ့ကီၢ် လၢကက့ၤအိၣ်ဘှံးလၢ ကီၢ်အမဲရံကၣ် အဃိ စီၤသၣ်ပၠၣ် ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢ ကလဲၤပိာ်ဘၣ်အခံလီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် စီၤသၣ်ပၠၣ်အသးနံၣ်အိၣ်ဒံးဒၣ်ထဲ ၂၃ နံၣ်လီၤ. လၢကျဲအ၀ဲအံၤန့ၣ် လဲၤပိာ်၀ဲပှၤခံလၢ ကီၢ်အမဲရံကၣ် ဒီး ထံၣ်ဘၣ်၀ဲ တၢ်ကီတၢ်ခဲအဆိကတၢၢ်ကဘျီလၢ တၢ်အီၣ်တၢ်အီတဖၣ်လီၤ. ဖဲ ၁၈၆၀ နံၣ်န့ၣ် ကီၢ်ပယီၤပူၤ တၢ်ဒုးအိၣ် ထီၣ်၀ဲ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါကရၢလၢ၀့ၢ်တကူၣ်အံၤ အ၀ဲမ့ၢ် ပှၤလၢ အမံၤဟူသၣ်ဖျါ တဂၤလီၤ. တၢ်ကီတၢ်ခဲ ခံဘျီတဘျီတခီလၢ ကမၤလိမၤဒိးဘၣ်တၢ်အဂီၢ်လီၤ.

တံသၣ်ပၠၣ် လဲၤတုၤလၢ ကီၢ်အမဲရံကၣ်၀ံၤ အိၣ်ဆိး၀ဲဖဲ နယူယီး အ၀့ၢ် အဆိကတၢၢ်တဘျီလီၤ. ၀ံၤအလီၢ်ခံ ဟဲတုၤ၀ဲလၢ ဘီးစတိၣ်လီၤ. အ၀ဲမၤဘၣ်၀ဲ တၢ်မၤအဆိကတၢၢ်မ့ၢ်၀ဲ တၢ်ဆါ၀ဲ လံာ်တၢ်ကစီၣ် တဖၣ်လီၤ. လၢကထီၣ်ဘၣ်ကၠိအဂီၢ် အ၀ဲဆါ၀ဲလံာ်တၢ်ကစီၣ်တဖၣ်ဒီး စ့လၢအန့ၢ်တဖၣ် ပာ်ကီၤဃာ်၀ဲ လီၤ. ၀ံၤဒီး လၢလ့ၣ်မ့ၣ်အူ ခီပနံၣ်တခါ ခူၣ်၀ဲလ့ၣ်မ့ၣ်အူကျဲအဃိ အ၀ဲနုာ်လီၤမၤဘၣ်တၢ်လၢ တၢ်ထိၣ်ဒွးဟီၣ်ခိၣ် စရီပတီၢ်တဂၤလီၤ. တုၤမ့ၢ် လ့ၣ်မ့ၣ်အူကျဲ၀ံၤတဘျီ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ကဒီး၀ဲလၢ ကျီၢ်ပနၢ်လၢ အဟးလၢ လ့ၣ်မ့ၣ်အူကျဲ အဖီခိၣ်တဖၣ် ဘၣ်ခး၀ဲဒၣ်လီၤ.

လၢကျဲဒ်အံၤန့ၣ် စီၤသၣ်ပၠၣ်အံၤ ထီၣ်ကၠိတၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ၤအဂီၢ် အနီၢ်ကစၢ်ဒၣ်၀ဲ ဃုန့ၢ်၀ဲဒီး မၤလိဘၣ်၀ဲ မါခၠဲးစထၢၣ် ဖၠၣ်စိမိၤ န့ၣ်လီၤ. မၤတၢ်ဒီးမၤလိဃုာ်ဒီးတၢ်အံၤ ယံာ်၀ဲ ၆ နံၣ်၀ံၤ ဖဲ ၁၈၇၁ နံၣ်န့ၣ် ဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲဒၣ် ၀့ၣ်ဇၣ် ခိၣ်သလုးန့ၣ်လီၤ. လၢခံ ခံနံၣ်ဆဲးထီၣ်ဒီး၀ဲ၀ံၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲ မဟၣ်၀့ၣ်ဇၣ် ခိၣ်သလုးကဒီးလီၤ. တုၤမ့ၢ်အ၀ဲဒိးန့ၢ် ခိၣ်သလုး၀ံၤအလီၢ်ခံ ပှၤအါဂၤလိၣ်ဘၣ်အီၤလၢ ကမၤတ့ၢ်တၢ်ဖဲ အံၤသနာ်က့ လၢကက့ၤမၤစၢၤက့ၤအပှၤကလုာ်အဂီၢ် ဆၢတဲာ်လီၤဃာ်၀ဲအသိး တတူၢ်လိာ်၀ဲထံကီၢ် ဖဲလဲၣ်တဘ့ၣ်မးအတၢ်မၤဘၣ်ဒီး ဃုသ့ၣ်ညါ၀ဲဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါလံာ်လဲၢ်တဖၣ်လီၤ.

ဖဲလၢအ၀ဲဟဲက့ၤတုၤလၢ ကီၢ်ပယီၤအဆၢကတီၢ် ခီဖျိ ြဘံၣ်တ့ၣ်ပဒိၣ်ပၢတၢ်အဃိ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲ လီၢ်လးအကလုာ်ကလုာ်သနာ်က့ လၢအ၀ဲအကလုာ်အဂီၢ် အိၣ်ဒီးတၢ်ဆၢတဲာ်လီၤသးတခါလၢ ကမၤ၀ဲ တၢ်သးခုကစီၣ်န့ၣ်လီၤ.ဖဲလၢအဟဲက့ၤတုၤကီၢ်ပယီၤပူၤ အဆိကတၢၢ် ပကိကညီတီၤထီကၠိ ခဲအံၤ နီၣ်ဂံၢ် ၁ အလိၣ် တီၤထီကၠိန့ၣ်နုာ်လီၤ ကဲ၀ဲကၠိသရၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လၢအကလုာ်အဂီၢ် ထၢဖှိၣ်ဃာ်၀ဲ လံာ်သ့ၣ်တဖၣ် ခဲလၢာ် ၂၅ ဘ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်န့ၣ်အဃိ အကလုာ်အဂီၢ် တၢ်လၢအက့ၤဟ့ၣ်က့ၤဝဲ မၤဘျုး မၤဖှိၣ်က့ၤ၀ဲအဒိၣ်အမုၢ်တခီ လၢအတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အကျဲအဖီခိၣ် အဆိကတၢၢ် ပှၤလၢအဆှၢအီၤန့ၣ် မ့ၢ်၀ဲ ပှၤစိာ်တၢ်သးခုကစီၣ် ဘ့ၤတၣ် အဘျုးအဖိှိၣ်အံၤန့ၣ် ဒီးကထၢၣ် ထံၣ်သၣ်ပၠၣ် တသးပ့ၤနီၣ်၀ဲဘၣ်.

လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ လၢတၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ်ကစၢ်အဂီၢ် အ၀ဲနီၢ်ကစၢ်ပၢဆှၢ၀ဲဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲဒၣ် ဘ့ၤတၣ် အဘျီၣ်တဖျၢၣ်န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲမၤ၀ဲ တၢ်သးကစီၣ်ဒီး လၢကျဲအဂၤတဘိန့ၣ် လၢကညီကလုာ်အဂီၢ် ဖဲ ၁၈၈၁ နံၣ်န့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲ ဒီကလုာ်ကရၢ န့ၣ်လီၤ. လၢခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ တၢ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်ဒီးတၢ်ဆှၢလံာ်လဲၢ်တၢ်မၤ တဖၣ် ဒီးကထၢၣ်ထံၣ်သၣ်ပၠၣ် မၤ၀ဲဒၣ်အံၤ ကိခၠဲးစလါ ဖၠၣ်စိမိၤ ဘၣ်ထွဲတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ဖျိးစိပၣ်ရကူၣ် ဒံၣ်ဒံၣ် ခိၣ်သလုးအံၤဘၣ်တၢ်မၤလၤကပီၤဒီးအီၤလီၤ. စီၤသၣ်ပၠၣ် အမံၤအလၢအပှဲၤန့ၣ်မ့ၢ်၀ဲ (Thesdine Tha Bya) န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်လၢ ကညီတၢ်ထံရူၢ်ကီၢ်သဲးစးထီၣ် ဒီးကထၢၣ် ထံၣ်သၣ်ပၠၣ်အံၤ မ့ၢ်၀ဲပှၤမံၤ လၢမဟၣ်၀ံၣ်ဇၣ် ခိၣ်သလုာ်လွံၢ်ဂၤအကျါ အဆိကတၢၢ် မ့ၢ်အီၤဒီးလၢကညီဒီကလုာ်အကျါအ၀ဲမ့ၢ် ပှၤမံၤ ဟူသၣ်ဖျါတဂၤလီၤ.

ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ထံကီၢ်ဒ်အမ့ၢ် ကီၢ်အမဲရံကၣ်အံၤ အဆိကတၢၢ် ပှၤလၢအဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲ မဟၣ်၀ံၣ်ဇၣ် ခိၣ်သလုးအံၤ မ့ၢ်၀ဲအီၤစ့ၢ်ကီးလီၤ. ဒီးကထၢၣ်ထံၣ်သၣ်ပၠၣ်အံၤ အနီၢ်ထီအိၣ်၀ဲ ၆ ပျၢ်လီၤ. အမဲာ်သၣ်တခီ အိၣ်၀ဲလွံၢ်နၢၣ်လီၤ. အ၀ဲမ့ၢ် ကၠိသရၣ်တဂၤဒီးအဂၤတကပၤန့ၣ်မ့ၢ်၀ဲ ပှၤမၤတၢ်သးခုကစီၣ် တဂၤလီၤ. အ၀ဲမ့ၢ် ပှၤလၢအတီအလိၤတဂၤလီၤ. အ၀ဲဒိးန့ၢ်၀ဲ ကီၢ်အမဲရံကၣ် မဟၣ်၀ံၣ်ဇၣ် ခိၣ်သလုး၀ံၤ ဖဲန့ၣ်အကတီၢ် ြဘံၣ်ထံၣ် ပဒိၣ်ပၢတၢ်ဒီးလၢ ၀ဲၤလီၢ်တဖၣ် တၢ်ကွဲန့ၢ်လွဲန့ၢ်အီၤလၢ လီၤလၤသနာ်က့ အ၀ဲ ကဲ၀ဲကၠိသရၣ်ဖဲ ပကိကညီအကၠိဒီးကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ် ခရံာ်တၢ်ကရၢကရိ အနဲၣ်ရွဲၢ်တဂၤလီၤ. အ၀ဲ ဟံးမူဒါလၢ ကၠိခိၣ် တကပၤစ့ၢ်ကီး မၤဘျုး၀ဲ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါန့ၣ်လီၤ. အ၀ဲခီဖျိ ထၢဖှိၣ်ဃာ်၀ဲ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါလံာ်အဂီၢ် ဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲ ခရံာ်ဖိဒီးကထၢၣ်ခိၣ်သလုးဒီးအ၀ဲ ခိၣ်သလုးအလၢအပှဲၤတခီ မ့ၢ်၀ဲ (MADD) န့ၣ်လီၤ.

အ၀ဲမ့မ့ၢ်ပှၤလၢ အမၤတၢ်လၢ တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ဒီး ခရံာ်ဖိတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါသနာ်က့ လၢကလုာ်အဂီၢ် တသးပ့ၤနီၣ်၀ဲဘၣ်ဒီး ဖဲ ၁၈၈၁ နံၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ်၀ဲ ဒီကလုာ် ကိးလၢ ကညီဒီကလုာ် စၢဖှိၣ်ကရၢ အံၤ မ့ၢ်၀ဲပှၤအဆိကတၢၢ်တဂၤလီၤ. ဒီကလုာ် လၢအဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ကညီကျိာ်အံၤ အခီပညီမ့ၢ်၀ဲ လၢတၢ်စံးတၢ်ကတိၤတခါဃီ ဃူဖိးတခါန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ထွဲဒီး ဖၠၣ်စိမိၤတဖၣ် တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါတဖၣ် လၢအဘၣ်တၢ်ထုးထီၣ်အီၤလၢ ခီလနံၣ်အစိၤန့ၣ် လၢကီၢ်ပယီၤ တၢ်စံၣ်စိၤအပူၤန့ၣ် အိၣ်ဖျါဒ်လၢလာ်အံၤအသိးလီၤ.

ခ့ၣ်အဲးအ့ၣ်လၢ ၁၈၈၁ အံၤ ကညီဒီကလုာ်စၢဖှိၣ်ကရၢ လၢအဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ အဖုၣ်တခီလီၤ. ခ့ၣ်အဲးအ့ၣ်အံၤ ကညီဖိတဖၣ် ကိး၀ဲလၢ ဒီကလုာ်လီၤ. ခ့ၣ်အဲးအ့ၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဖဲ ၁၈၈၁ နံၣ် လီၤ. ကရၢခိၣ်အဆိကတၢၢ်မ့ၢ်၀ဲ ဒီးကထၢၣ်ထံၣ်သၣ်ပၠၣ်လီၤ. ဒီကလုာ် ကညီဒီကလုာ်စၢဖှိၣ်ကရၢအံၤ အိၣ်ဆိန့ၢ်ဒံး အ့ဒယၣ်ကီၢ် ခီကရဲးတၢ်ကရၢကရိ ၂ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်အ့ဒယၢ်ဒီကလုာ် ခီကရဲးအံၤ ဘၣ်တၣ်ဒုး အိၣ်ထီၣ်အီၤဖဲ ၁၈၈၃ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. မုၣ်ကမဲအဖိခွါ ပှၤကွၢ်ကျီၢ်ဖိ ဒီကထၢၣ် ထံၣ်သၣ်ပၠၣ်အံၤ တၢ်အိၣ်မူလၢ အနီၢ်ဆံးခါဒီး တၢ်အိၣ်မူလၢ အလီၤဆီဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တဖၣ် အံၤမ့ၢ်၀ဲတၢ်မံမီၢ်ဖိတခါလီၤ.

စီၤသၣ်ပၠၣ် အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်၀ဲဒၣ်ဖဲ ၀့ၢ်ပသံၣ် ကၠူၣ်သ၀ီန့ၣ်လီၤ. မိၢ်ပၢ်ခံဂၤလၢာ်မ့ၢ်၀ဲ ကညီစှီၤ တဖၣ်လီၤ. အပၢ်သံသဒၣ်ကွံာ်အီၤဖဲ အသးအိၣ် ၆ နံၣ်အခါလီၤ. အမိၢ်ဘၣ်အိၣ်မုၣ်ကမဲဒီး ကွၢ်က့ၤအဖိ အံၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ သၣ်ပၠၣ် အမိၢ်အံၤ လၢတၢ်တခါဂ့ၤတခါဂ့ၤ အ၀ဲအိၣ်ဒီးတၢ်ပၢဆှၢရဲၣ်ကျဲၤ လၢအဘၣ်တဖၣ်လီၤ. သၣ်ပၠၣ် မ့မ့ၢ် မုၣ်ကမဲအဖိသနာ်က့ လၢတၢ်ကိးကပၤဒဲး အိၣ်ဘၣ်၀ဲဒၣ်လၢ တၢ်ဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စးအပူၤခဲလၢာ်လီၤ. သၣ်ပၠၣ်ဖဲလၢ အညါ အိၣ်ထီၣ်အဆၢကတီၢ် အဖါတံၢ် ကသံၣ်သရၣ် လၢ ကစၢၢ်ခိၣ်တဂၤ မုၢ်တနံၤ အဖိဒိၣ်တဂၤဒ်သိးကကဲထီၣ်ဒ်သိးအီၤန့ၣ် သ့ၣ်ထူၣ်၀ၣ်ဘိလၢ အဂ့ၤ ကသံၣ်တဖၣ် မၤနီၣ်ဃာ်၀ဲဒၣ်တနံၤတခိၣ်န့ၣ်လီၤ.

စီၤသၣ်ပၠၣ် ဖဲအသးအိၣ် ၈ နံၣ် အဆၢကတီၢ် တမျာ်တဖၣ်တဖၣ် နုာ်လီၤကးတံာ်၀ဲ ကၠူလၣ်သ၀ီဒီးထီၣ်ဒုး၀ဲဒၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ စီၤသၣ်ပၠၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိ အိၣ်လၢ ကၠူလၣ်သ၀ီအံၤ တဘူၣ်လၢၤဘၣ်ဒီး ဘိၣ်ထီၣ်၀ဲအတၢ်ဘိၣ်တၢ်စှၢၤဒီးလဲၤအိၣ်က့ၤ၀ဲလၢ ကၠူၣ်တၣ်သ၀ီန့ၣ်လီၤ. ကၠူၣ်တၣ် သ၀ီအံၤ သ၀ီဖိတဖၣ်အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးအဃိ တၢ်နာ်အိၣ်ဒိၣ်န့ၢ်ဒံး ကၠူၣ်လၣ်သ၀ီလီၤ. ဖဲ ၁၈၅၂ နံၣ် စီၤသၣ် ပၠၣ်အသးအိၣ် အနံၣ် ၁၀ အဆၢကတီၢ် ပယီၤဒီး အဲးကလံး တၢ်ဒုးခံဘျီဘျီးဟဲအိၣ်ထီၣ်အဃိ တမျာ် တၢ်ဟုၣ်တၢ်ဘျၣ်တဖၣ် ဟဲအိၣ်အါထီၣ်အဃိ သၣ်ပၠၣ်ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိအိၣ်တဘူၣ်လၢၤဘၣ်ဒီး လဲၤအိၣ် လဲၤဆိးက့ၤ၀ဲလၢ ပသံၣ်တုၤလၢအ၀ံၤန့ၣ်လီၤ.

ပကစံးတ့ၢ်မးလၢ အ၀ဲမ့ၢ်ပှၤလၢ အဘူၣ်ဂ့ၤတီၢ်ဂ့ၤတဂၤလီၤ.ကိးနံၤဒဲး ဟးဃု၀ဲဒၣ်သ့ၣ်လၢ အဂ့ၤကသံၣ်တဖၣ်ဒီးကွၢ်ကျီၢ်အံၤန့ၣ် ခဲအံၤဒိးန့ၢ်ဘၣ်၀ဲတၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်လၢ ကထီၣ်ကၠိလီၤ. ကၠိလၢ သၣ်ပၠၣ် အိၣ်ဘၣ်၀ဲတခီအမံၤမ့ၢ်၀ဲ ကီၢ်အမဲရံကၣ် ခရံာ်ဖိကၠိလၢ တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဃာ်၀ဲအံၤလီၤ. ကၠိအံၤအမံၤ မ့ၢ်၀ဲ ကိၣ်ဆူၣ်အခဲဒမံၣ် ကၠိန့ၣ်လီၤ. စီၤသၣ်ပၠၣ် ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိတဖၣ် ဟဲအိၣ်လၢ ပသံၣ်တယံာ်ဘၣ်ဒီး ပယီၤ အဲကလံးတၢ်ဒုးခံဘျီတဘျီ၀ံၤ၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ၀့ၢ်မီၣ်လမၠဲၣ်အံၤ ကီၢ်အမဲရံကၣ်ခရံာ်ဖိကရၢလၢ အအိၣ်သူၣ် လီၤသးတဖၣ် ြဘံၣ်တံၣ်ဟံးန့ၢ်၀ဲ လၢအမ့ၢ် ၀့ၢ်တကူၣ် ပသံၣ် ပၠံၣ်ဒီးပကိးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ကီၢ်အမဲရံကၣ် ခရံာ်ဖိတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါကရၢအံၤ မ့ၢ်၀ဲဂံၢ်ခီၣ်ထံးခရံာ်ဖိတၢ်ရၤလီၤလံာ် တၢ်ဟးတဲ ဖျါထီၣ်အီၤ လဲၤဟ့ၣ်တၢ်သးခုကစီၣ်တၢ်မၤတဖၣ်အံၤ ၀ံၤဒီး ခဲအံၤ တၢ်သိၣ်လိလံာ်လဲၢ် တၢ်ကူဆါယါဘျါ တၢ်မၤတဖၣ် ဒီးတၢ်မၤလၢတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါတဖၣ်အံၤ တၢ်မၤအါထီၣ်အီၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်အဆိကတၢၢ်လၢ သၣ်ပၠၣ်ထီၣ်၀ဲ ကိၣ်ဆူၣ်အခဲဒမံၣ်ကၠိအံၤ ထီၣ်၀ဲဒၣ်ဒ်တၢ်ဆၢကတီၢ်လဲၤတရံးသးအသိးလီၤ. ပှၤကစၢၢ်ခိၣ်ဖိ တဖၣ်ဖဲလၢ တၢ်ကိၢ်ခါအကတီၢ် အတၢ်ဖံးတၢ်မၤတအိၣ်ဘၣ်ဒီး အိးထီၣ်၀ဲကၠိဒ်န့ၣ်လီၤ. လၢကၠိန့ၣ် တၢ်ဒွး ဟီၣ်ခိၣ်ဂီၤတဖၣ် တၢ်သိၣ်လိအီၤအမဲာ်ညါ တၢ်တ့တၢ်ပိာ်တဖၣ် ဒီး ဃၤဖိဒီးဖ့ဃုၤတၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်သိၣ်လိဃုာ်အီၤလီၤ.

ကညီအလံာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်တသိၣ်လိအီၤတသ့အဃိ ဘၣ်တၢ်သိၣ်လိအီၤလီၤ. ဒ်တၢ်အိၣ်မူတၢ်ဆီတ လဲအိၣ်အသိး ဖဲ ၁၈၅၅ နံၣ်န့ၣ် ကီၢ်အမဲရံကၣ်ခရံာ်ဖိလၢ အ့ရၣ်၀ၣ်တံၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်အီၤလီၤ. အပူၤကွံာ် တၢ်မၤ၀ဲ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ တၢ်မၤန့ၢ်ဒၣ်ထဲ ပသံၣ်တခါဒီး အခဲအံၤ ဟီကတးဒီးဒနူၣ်ဖၠူၣ် တဖၣ်ဘၣ်တၢ်မၤအါထီၣ် တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါလီၢ်ကျဲဒီး ကညီဖိလၢ ဒနူၣ်ဖၠူၣ်တဖၣ် အဂီၢ် တၢ်မၤအါထီၣ်တၢ် ဘူၣ်တၢ်ဘါပှၤဟံးမူဒါဖဲန့ၣ်တခီ မံးစထၢၣ် ဘရ့ၣ်တၣ် “အလိၣ် ဘရ့ၣ်တၣ် တၢ်ဘါယွၤသရိာ်န့ၣ်လီၤ” “အလံုရပ်ရှိဘေရတန်ဘုရားေကျာင်း”.

ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် တၢ်စးထီၣ်၀ဲ ခရံာ်ဖိတၢ်ဘါ တၢ်ဖံးတၢ်မၤတဖၣ်အံၤ တၢ်ပဲာ်ထံနီၤဖးဒီးကွၢ်က ဒါက့ၤအီၤလၢ လီၢ်က၀ီၤတတီၤဘၣ်တီၤန့ၣ် တၢ်မၤ၀ဲတၢ်အိၣ်ဖှိၣ် တနံၣ်တဘျီန့ၣ်လီၤ. တနံၣ်အံၤလီၤ ဘၣ်၀ဲဖဲ ဒနူၣ်ဖၠူၣ်၀့ၢ်လီၤ. ဖဲဒနူၣ်ဖၠူၣ် ခရံာ်ဖိ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဒိၣ်တဘျီအံၤ လီၤဘၣ်၀ဲဒၣ်လၢ စီၤသၣ်ပၠၣ် အထၢလၢတၢ်ကဘၣ်ဆီတလဲလီၤန့ၢ်အီၤလီၤ.