- က့ၤကဒါက့ၤဆူမဲာ်ကဘျံးပၤ »
- စီၤအီၣ်လးတၢ်ကွဲးတဖၣ် »
- ၀့ၢ်ပသံၣ်အဂ့ၢ်
တၢ်လီၢ်ဖဲဝ့ၢ်ပသံၣ်အိၣ်သူၣ်လီၤအသး အလီၢ်အံၤလၢပျၢၤန့ၣ်မ့ၢ် ကီးတဖျၢၣ်ဒီး မ့ၢ်တၢ်လီၢ်လၢပှၤကညီဒုးကဲထီၣ်ဒူသဝီဒီးကိးဝဲလၢ “ကီးသမံ” လီၤ. ပှၤကညီကိးစ့ၢ်ကီး “ကီး” န့ၣ်လၢ “စွ့” ဒီး “သမံ” န့ၣ်လၢ “သဝီ” လီၤ. ဒ်န့ၣ်အသိး, ကီးဒီး စွ့န့ၣ်မ့ၢ်တၢ်တမံၤဃီဒီး သမံဒီးသဝီန့ၣ်မ့ၢ်တၢ်တမံၤဃီလီၤ. တလၢၤပယီၤတဖၣ် တသ့ၣ်ညါဝ့ၢ်ပသံၣ်အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ အဂ့ၢ်ဒီးကိးဝဲ လၢ “ကူးဆံၣ်မး” (ကုဆီမ) ဝံၤကိးကဒီးက့ၤဝဲလၢ “ကူးသံၣ်မး” (ကုသီမ) ဒီးဝံၤကိးကဒီးက့ၤဝဲလၢ “ကူးသံၣ်” (ကုသိန်) ဒီးစံးဝဲလၢတၢ်ကိးန့ၣ် မ့ၢ်အဟဲလီၤစၢၤလၢပၣ်လံးအတၢ်ကတိၤ “ဆံၣ်မး” မ့တမ့ၢ် “သံၣ်မး” လီၤ. မ့မ့ၢ် တၢ်ကတိၤ “ကူး” တဘီန့ၣ် တတဲဖျါဝဲအခီပညီဘၣ်. ဒီးပှၤတနီၤနီၤဆိကမိၣ်ဝဲလၢ “ကူး” န့ၣ်မ့ၢ်ဟီၣ်ခိၣ်လီၤ. မံၤအနီၢ်နီၢ်တခီမ့ၢ်ဝဲ “ကီးသမံ” လီၤ. ဒီးမ့ၢ်ပှၤကညီအတၢ်ကိးဒီးပှၤကညီအတၢ်ကတိၤနီၢ်နီၢ်လီၤ. ပှၤကညီအိၣ်လၢကီးတဖျၢၣ်အံၤအဖီခိၣ်လၢအနံၣ်အါလါအါ ဖးယံာ်တုၤကီးအံၤစဲဘူးဒီးဟီၣ်ခိၣ်မိၢ်ပှၢ်ဒီးကဲထီၣ်က့ၤဟီၣ်ခိၣ်ဒီကမျၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လီၢ်အံၤလၢခံကဲထီၣ်က့ၤချံကဘီအသန့ လၢပှၤပနံၣ်တၢ်ကၤတၢ်လၢထံယံၤကီၢ်ယံၤတဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်အုၣ်အသးလၢပသံၣ်အံၤလၢပျၢၤ တၢ်ကိးအီၤလၢ “ကီးသမံ” န့ၣ်ဖျါဒ်အံၤ, ဖဲ ခ.န. ၁၅၈၀ ဒီး ၁၆၀၀ အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်ပှၤအဲကလံး ဖိတဂၤ အမံၤလၢ ရးဖး- ဖံခၠံ (Ralph Fitch) ဟဲတုၤလၢကီးသမံ ဒီးကိးဝဲကီးသမံ တထံတဆး ဘၣ်အဃိ, ကီးဝဲလၢ, ကီစမံ (Cosmin) လီၤ. ရးဖး ဖံခၠံ, အတၢ်ကတိၤဒၣ်ဝဲမ့ၢ်ဒ်အံၤ, သၢနံၣ်အလီၢ်ခံပဟဲတုၤဖဲ ကီးစမံ လၢအမ့ၢ်ဝ့ၢ်အဃံလၤဒိၣ်မးတဖျၢၣ်ဒီးအိၣ်သူၣ်လီၤအသးလၢတၢ်လီၢ်အမုာ်ဒီးလၢပှဲၤဝဲဒီးတၢ်ကီးမံၤ ဒဲးလီၤ. ပှၤတဖၣ်န့ၣ်ဒိၣ်တၢ်ထီဒီး အသူၣ်ဘၣ်သးသ့ ဒီးပိာ်မုၣ်တဖၣ်အညၣ်ဝါ, အမဲာ်ကဝီၤ, ဒီးအမဲာ်ချံတံာ် “အံၣ်” လီၤ. ဟံၣ်တဖၣ်တၢ်ဘှီအီၤလၢအထူၣ်ဖးဒိၣ် အခီၣ်ဖးထီဒီးအိၣ်ဒီးဃီဖးထီ, လဲၤထီၣ်ဆူဟံၣ်ပူၤလၢအပျံၤဘီၣ်သအိၣ်လၢအအိၣ်အါန့ၣ်လီၤ. XXX ကဘီလၢအဟဲလၢတံကလါ, စၣ်သိၣ် “စှီၤဝ့ၢ်ဒီးမဆူၣ်လံပတၣ်တဖၣ်န့ၣ်ဟဲဆူ သိၣ်ထီၣ်လၢ ထံကျိအထၣ် ဖဲ နကရံး “ဟဲကၠံ” ဒီးဆူကီစမံလီၤ.
( three days after we come to Cosmin, which is a very prettier town, and standeth very pleasantly, very well furnished with all things, the people be very tall and well disposed, the women white, round faced with little cies, the houses are high built set upon great high postes, and they go up to them with long ladders for fear of the tygers which be very many XXX the ships which come from Bengala, San Thome and Masulipatam, come to the bar of Negrais and Cosmin )
တၢ်အုၣ်အသးလၢအဂၤတပူၤစံးဝဲဒ်အံၤ, “ဖဲ ခ န ၁၆၀၀ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ န့ၣ် “ ရးဖ ဖံခၠံ” လဲၤတုၤလၢကဘီသန့တဒိၣ်တဆံးအ ကဲၣ်ဆိးတဖျၢၣ်ကိးဝဲလၢကီစမံ လၢအမ့ၢ်ဃၣ်ဃၣ်စဲဃဲၤပသံၣ်လီၤ. (In the Sixteenth Century Ralph Fitch visited a Considerable port called Cosmin which was almost certainly Bassein) (ကွၢ်, ဘၤမၣ်ကစဲ, တံအး ပသံၣ်ဒံစြတံ, ကြတူၢ်, အ့ၣ်, ၁၉၁၆ နံၣ်. ကဘျံးပၤ ၁၃, အဆၢခံဒီး ကဘျံးပၤ ၁၂၅ အဆၢခံ, Vide Burma Gazetteer Bassein District volume A< Edition 1916 pages 13, paragraph 2 and page 125 paragraph 2)
လၢခံကိၤလၤသူပသံၣ်လၢအဟဲမၤပနံၣ်တၢ်ကၤအတၢ်မၤလၢချံကဘီတဖၣ်ပာ်လီၤအတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်ဖဲကီးသမံ, ဒ်ပစံးတၢ်အသိး, ပှၤကညီအိၣ်တကပၤ, ဒီးကိၤလၤသူပသံၣ်အိၣ်တကပၤလီၤ. ဒီးဒ်တၢ်ဆၢကတီၢ်သုးအသးအသိးန့ၣ် ကိၤလၤသူ ပသံၣ်တဖၣ်ဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲအါအါဂီၢ်ဂီၢ် ဒီး ဒိၣ်စိဒိၣ်ကမိၤ ထီၣ်ဒီးမံၤကီးသမံန့ၣ် လီၤရၢၢ်ကွံာ်ဝဲ တစဲးဘၣ်တစဲး ဒ်တၢ်ဆၢကတီၢ်သုးအသးအသိး, တုၤလၢအလီၤဘံးလီၤဘၢ ဒီးလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်တစု ဒီးဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤမံၤအသီ “ပသံၣ်” ဒီးပှၤမိၢ်ထံးဖိတဖၣ်ကိးဝဲလၢ “ဒူပသံၣ်” ဒီး ပှၤအဲကလံး ဖိကိးဒီးကွဲးဝဲလၢ 'Dom Bassein' ဒ်ပစံးတၢ်အသိး, ကိၤလၤသူပသံၣ်တကလုာ်အဒူပဝီ အတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိအလီၢ်အကျဲလီၤ. တၢ်အုၣ်အသးလၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်လၢအဖီခိၣ် ဒ်အဖျါလၢ တၢ်စံၣ်စိတဲစိၤလၢတလၢၤအလံာ်ထီလၣ်အပူၤအသိးန့ၣ်မ့ၢ်ဒ်အဖီလာ်အံၤအသိးလီၤ.
(ကုလားအက္တဘတ်ေအာ်လံေတ ပသီတု့ိမင်းြပုြပန်ေသာေြကာင့် ပသီမှိုဟူဂျ် တွင် သည် ထိုကုထားတု့ိကို ကုသရ ကုသရီ တလိုင်းမင်းညီေနာင် ၂ ပါးတု့ိလုပ်ြကံ စစ်ပှိုြပီးလျှင် ပုသိမ်မှ့ို ယုသမုတ်ဂျ် ထပ်မံတည်ေထာင် ြပန်သည်)
ဒ်တလၢၤအတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအုၣ်အသးလၢအဖီခိၣ်အသိးန့ၣ် ပဂ့ၢ်လိာ်တၢ်အလီၢ်တအိၣ်ဘၣ်. အမဲာ်ညါလၢပျၢၤန့ၣ် ဖဲတၢ်လီၢ်အံၤကိၤလၤသူအိၣ်ဝဲအါကလုာ်ဒီး အခါခဲအံၤန့ၣ်ပထံၣ်ဘၣ်ဒံးဒၣ်လဲာ်လၢကိၤလၤသူဟံၣ်ဒူၣ်အသွၣ်ခိၣ်လိထံးလၢပျၢၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အခါဖဲန့ၣ်ဝ့ၢ်တအိၣ်ထဲပသံၣ်တဖျၢၣ်ဧိၤဘၣ် ဝ့ၢ်အိၣ်စ့ၢ်ကီးအဂၤအါဖျၢၣ်လၢ ပသံၣ်ဒီ ကီၢ်ညါအပူၤန့ၣ်လီၤ. အဂ့ၢ်ဒ်အံၤ, လၢတလၢၤအတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤန့ၣ်စံးဝဲဖဲ ခ န ၆၂၅ နံၣ်န့ၣ် တလၢၤအဘီအမုၢ်လၢကီၢ်ပကိ န့ၣ်ပၢဘၣ်စ့ၣ်ကီးဝ့ၢ် ၃၂ ဖျၢၣ်လၢ ကီၢ်ပသံၣ်အပူၤလီၤ. တၢ်အုၣ်အသးလၢတၢ်ဂ့ၢ်လၢအဖီခိၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ် (ကွၢ်, ဘၢမၣ်ကစဲးတံအး, ပသံၣ်ဒံစြတံး, ကြတုၢ်, အ့ၣ်, ကဘျံးပၤ, ၁၂၄, ၁၂၅, Vide Burma Fazetteer-Bassein District Volume A, pages 124-125.)
မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ, ပှၤကညီအိၣ်သကုၤတၢ်လီၢ်လၢပၢၤခိၣ်ပျီပူၤလၢ ပသံၣ်, မၠီမၠး, ဟီကတး, မအူၣ်ပ့ၣ်ဒီး ဖၠၣ်ပူၣ်အကီၢ်ဆၣ် “ဒံတြတံး” အပူၤတဖၣ်န့ၣ်, လၢပျၢၤမ့ၢ်ပှၤကညီ ပှိၢ်, စှီၤ, ခၠီ, အိၣ်လၢ စှီၤဝ့ၢ် “သၣ်တွဲ” ဒီးပှိၢ်ဝ့ၢ်, “ပၠ့ၣ်” တဖၣ်သုးလီၤအသးလီၤ. ပှၤကညီတဖၣ်အံၤအိၣ်ဒီး အခိၣ်အနၢ်, စကီၤစဘါတဖၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီး တုၤမ့ၢ်တလၢၤပယီၤမၤနၢၤ, ဂုာ်န့ၢ်အလီၢ်အကျဲဒီးက့ၤထီၣ်အိၣ်က့ၤလၢ ရၢၣ်ခၢၣ်ရိမးကစၢၢ်အခီၣ်ထံးတနီၤ, ဆူပှၢ်ကျါတနီၤ, ဒီးတနီၤန့ၣ်လီၤမုၢ်ြပံြပါလၢပၢၤခိၣ်ပျီပူၤ ဒီးလၢအကျါန့ၣ်အါတက့ၢ် ခၠီတဖၣ်ကဲထီၣ်က့ၤ တလၢၤပယီၤလီၤ. လၢအက့ၤထီၣ်လၢကစၢၢ်ခိၣ်, ကစၢၢ်ခီၣ်ထံးတဖၣ်န့ၣ်, တုၤမ့ၢ်ပှၤအဲကလံးဖိဟဲမၤန့ၢ်ပၢဘၣ်က့ၤကီၢ်ပယီၤ စးထီၣ်ဖဲ ခ.န. ၁၈၂၅ နံၣ်န့ၣ်, ဟဲက့ၤလီၤအိၣ်ဆိးက့ၤလၢပၢၤခိၣ်ပျီပူၤ ဒီးမုၢ်မဆါတနံၤအံၤပထံၣ်ဘၣ်ပှၤကညီ အိၣ်လၢကီၢ်ဆၣ်အိၣ်လၢပျ့ၣ်ထံကျိအထၣ်တဖၣ် အါအါဂီၢ်ဂီၢ်လီၤ.
ဖဲပှၤအဲကလံး ဖိဟဲဒုးန့ၢ်သီ ပသံၣ်, မၠီမၠး, ဟီကတး, ဒီးမအူၣ်ပ့ၣ်အခါန့ၣ်, တလၢၤပယီၤတဖၣ်ပူထီၣ်လီထီၣ်တၢ်ဒီး တမျာ်တၢ်လၢတၢ်လီၢ်အါပူၤ ဒီးပှၤကညီတဖၣ်န့ၣ်မၤစၢၤအဲကလံးအပဒိၣ်ပပှၢ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢတၢ်ဒုးဆၢဆီၣ်တံၢ်ပှၤပူထီၣ်တၢ်လၢတၢ်လီၢ်အါပူၤတဖၣ် ဒီးလူၤမၤလီၤြပံလီၤြပါတမျာ်လၢအမၤဒၢၣ်တၢ်လၢတၢ်လီၢ်အါပူၤတဖၣ် ဒီးထံကီၢ်အိၣ်ဘှ့ၣ်အိၣ်ဂၢၢ်က့ၤဝဲဒၣ်လီၤ. ပှၤကညီသုးဖိတဖၣ်ဘၣ်လဲၤတရံးလၢထံကျိတကျိဒီးတကျိအပူၤဒီး မၤလီၤြပံလီၤြပါတမျာ်လၢအမၤဒၢၣ်ပှၤလဲၤတၢ်က့ၤတၢ်လၢထံကျိပူၤတဖၣ်လီၤ. ဖဲတလၢၤပယီၤပူထီၣ်တၢ်ဖဲဘိၢ်ကလ့ ဖဲ ခ.န. ၁၈၈၆ နံၣ်န့ၣ်သရၣ်နံကၢလိစ် (Rev. Mr. Nichels) မ့ၢ်ပှၤအခိၣ် လၢအဆှၢပှၤကညီလၢအလဲၤဒုးဆၢ, ဆီၣ်တံၢ်, ဒီးမၤလီၤြပံလီၤြပါကွံာ်ပှၤပူထီၣ် တၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ၁၉၀၁ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤကညီအိၣ်လၢကီၢ်ပသံၣ်အပူၤ ၈၅၃၀၀ ဂၤဒီး ဖဲ ၁၉၁၁ န့ၣ်အိၣ်ဝဲ ၉၇၉၀၆ ဂၤလီၤ. ပှၤကညီအိၣ်ဒံးဝဲတနီၤလၢအမဲာ်ဆှးလၢအကဒိးကီးလီၤအသးလၢပှၤကညီလီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးပှၤဒ်အံၤသိးတကလုာ်န့ၣ်ပဆၢမုၢ်လၢ်ဆူညါန့ၣ်တအိၣ်လၢၤဘၣ်ဒီးကဒိးကိးလီၤက့ၤအသးလၢပှၤကညီလီၤ.
တၢ်စူၢ်တၢ်နာ်ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ, ပှၤကညီအိၣ်လၢကီၢ်ပသံၣ်, မၠီမၠး, ဟီကတး, မအူၣ်ပ့ၣ် ဒီးဖၣ်ပူၣ်တဖၣ်အံၣ်အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ် လၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ န့ၣ်, အါတက့ၢ်မ့ၢ်ပှၤအီၣ်မုၢ်အီၣ်ဘှး, ကျီၣ်ကျဲဃုာ်အသးဒီး ဘူးဒးအတၢ်ဘါ ဒီးဒိးကိးလီၤအသးလၢ ပှၤဘါဘူဒးဖိလီၤ. ဒ်ပစံးတၢ်အသိးအီၣ်ဘှးဒီးဘါဃုာ်ဘူးဒးအတၢ်ဘါလီၤ. ပှၤကိးလီၤအသးလၢခရံာ်ဖိန့ၣ်စှၤန့ၢ်ပှၤအီၣ်မုၢ်အီၣ်ဘှးဒီးပှၤဘါဘူးဒးဖိလီၤ.
ပှၤကညီအတၢ်အီၣ်မုၢ်အီၣ်ဘှးအံၤ တမ့ၢ်တၢ်စူၢ်တၢ်နာ် လၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါယွၤဘၣ်. မ့ၢ်အဝဲသ့ၣ်အတၢ်ဂံၢ်စၢ်လၢအပျံၤမုၣ်ကီၤလံၢ်ဒီး တၢ်ဝံတၢ်နါလၢ အတၢ်မၤအၢအီၤတဖၣ်အဃိ, ဘၣ်လုၢ်အီၣ်လုၢ်အီဒီးမၤဘၣ်မုၢ်ကီၢ်လံၢ်ဒီးတၢ်ဝံတၢ်နါအသးလီၤ.
တလၢၤပယီၤလၢအဘါကစၢ်စီၤကီတမးတဖၣ် ပျံၤစ့ၢ်ကီးတၢ်ဝံတၢ်နါဒီးဘၣ်လုၢ်အီၣ်လုၢ်အီဒီးဘၣ်မၤဘၣ်ဝဲအသးလီၤ. ပှၤကညီတဖၣ်အိၣ်ဘူးဒီးတလၢၤပယီၤဒီး ထံၣ်ဝဲလၢတလၢၤပယီၤဘါကစၢ်စီၤကီတမးအတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါဒီး ဆိကမိၣ်ပၤကဲဝဲစီၤကီတမးလၢအမ့ၢ်ကစၢ်ယွၤဒီးဘူၣ်ဝဲဘါဝဲဒ်တလၢၤပယီၤအသိးလီၤ. ဒီးဒ်တလၢၤပယီၤသ့ၣ်တဖၣ်အသးစဲဘူးဒီးစီၤကီတမးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအသိး, အဝဲသ့ၣ်သးစဲဘူးစ့ၢ်ကီးဒီးတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါတမံၤဃီစ့ၢ်ကီးလီၤ.တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအခိၣ်သ့ၣ်အိၣ်ဝဲသၢကလုာ်, ” ၁” စီၤကီတမးတၢ်ဘါ”ပၣ်ဃုာ်ဒီးပှၤဟံၣ်ဒူၣ်ဖိအတၢ်ဘါ, ”၂” မဟီၣ်မ့ၣ်အတၢ်ဘါဒီး ”၃” ခရံာ်ဖိအတၢ်ဘါလီၤ. ဖဲကီၢ်ပူၤအံၤစီၤကီတမး တၢ်ဘါဟဲတုာ်ဆိဒီးဘၣ်တၢ်စံၣ်တဲာ်တဲလီၤအီၤအဃိ, စီၤလိၣ်စီၤပၤ, ထံဖိကီၢ်ဖိတဖးပးကဲဒီး ဘါကစၢ်စီၤကီတမးအတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအါအါဂီၢ်ဂီၢ်န့ၣ်ပကမၢကမၣ်အလီၢ်တအိၣ်ဘၣ်. စီၤကီတမးအတၢ်ဘါကစၢ်စီၤကီတမးအဟဲတုၤဆိလၢကီၢ်မုၢ်ထီၣ်ပူၤအသိးန့ၣ်, ပှၤမုၢ်ထီၣ်ဖိအါကလုာ်ဘါအီၤအါအါဂီၢ်ဂီၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ပှၤဟီၣ်ဖိအလုအလၢ်လီၤ.မဟီၣ်မ့ၣ်အတၢ်ဘါန့ၣ်တဘၣ်တၢ်စံၣ်တဲာ်တဲလီၤအီၤလၢကီၢ်ပူၤဘၣ်. မ့ၢ်ထဲပှၤထံဂၤကီၢ်ဂၤဖိလၢ အဘါမဟီၣ်မ့ၣ်အတၢ်အါတဖၣ် ဟဲအိၣ်လၢကီၢ်ပူၤဒီး သူၣ်ထီၣ်ဒၣ်ဝဲအတၢ်ဘါအလီၢ်အကျဲလၢအဂီၢ်ဒၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
ခရံာ်ဖိအတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါနုၤလီၤဆူကီၢ်ပယီၤပူၤအံၤ လၢခံကတၢၢ်ဒီး အိၣ်ဒံးဒၣ်အနံၣ် ၁၅၀ ဃၣ်ဃၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ်လၢဝ့ၢ်ပသံၣ်အပူၤန့ၣ် ရိမ့ၣ်ကဲသလံးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်နုာ်လီၤအခါ ဖဲအဲကလံးဟဲပၢသီသီအခါလီၤ. အမဲရကၤတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဘၣ်တၢ်သူၣ်ထီၣ်အီၤလၢသရၣ်သိမါဆဲမၢၣ် ” Rev. Thomas Simaon ” ဖဲလါအ့ြပံ, ၁၈၃၅နံၣ်အပူၤလၢပှၤစှီၤဖိအကျါလီၤ. ကိၣ်သၣဖၠူၣ်မ့ၢ်ပှၤကညီအဆိကတၢၢ်တဂၤလၢအကဲထီၣ်ခရံာ်ဖိလီၤ. ဒီးသရၣ် ဝီၢ် မံတၢၣ် ”Rev. Von Meter ” သူၣ်ထီၣ်ဘျၢထံအတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖဲပှိၢ်ဖိအကျါဖဲ ၁၈၅၄ နံၣ်ဒီးတနံၣ်ဃီန့ၣ်သူၣ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီးဘျၢထံတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်လၢပယီၤဖိအကျါလီၤ.
လၢကီၢ်ပသံၣ်မီၠမၠးဟီကတး, မအူးပ့ၣ်ဒီး ဖၣ်ပူၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်, ပှၤကညီအိၣ်သၢကလုာ်လီၤ. ဒ်ပစံးတၢ်အသိး, စီှၤ, ခၠီ, ”ပၢ်ထံးအဒူၣ်” ဒီးပှိၢ် ” မိၢ်ထံးအဒူၣ်” လီၤ. လၢပှၤသၢကလုာ်အကျါတနီၤန့ၣ်အိၣ်လၢတလၢၤပယီၤအကဆူးကတ့ၤဒီးကဲထီၣ်လၢပယီၤဒီးလီၤဆီဒၣ်တၢ် ခၠီကလုာ်န့ၣ်ကဲထီၣ်က့ၤပယီၤဘူးလၢအကလၢာ်ဃၣ်ဃၣ်လီၤ. အိခါခဲအံၤဒၣ်လဲာ် ပှိၢ်အိၣ်လၢပသံၣ်, မၠီမၠး, ဟီကတး, မအူၣ်ပ့ၣ်ဒီးဖၣ်ပူၣ်တဖၣ်န့ၣ်ကိးလီၤနာ်သက့အသးလၢပှိၢ်, ကတိၤတၢ်အါတက့ၢ်လၢပယီၤအကျိာ်လီၤ. စီှၤဒီးခၠီအိၣ်လၢကီၢ်သၣ်ယၣ်ဝတံၣ်, ပၠ့ၣ်, ဒီးသလဲမၠိးတဖၣ်န့ၣ်အါတက့ၢ်ကတိၤပယီၤအကျိာ်ဒီး ကိးလီၤအသးလၢပယီၤလီၤ. တၢ်တမံၤဃီအံၤမ့ၢ်စ့ၢ်ကီး အသးလၢကီၢ်အ့စ့ၣ်,ဟၣ်သၣ်ဝတံၣ်, ပကိဒီးဝ့ၣ်တကူၣ်အပူၤလီၤ.
တၢ်ပျိၣ်လဲအသးလၢပှၤကညီဆူပယီၤန့ၣ် အဂ့ၢ်ဖးဒိၣ်အိၣ်ဝဲခံမံၤလီၤ. အခီၣ်ထံးတမံၤမ့ၢ်ဝဲ ပှၤအဆူၣ်ဒီးအအါတဖု, ဒ်တၢ်မၤညီနုၢ်အသးလၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢဒီဘ့ၣ်ညါန့ၣ်, ယူၢ်ကွံာ်ပှၤအဆံးအစှၤဒီး အဂံၢ်စၢ်ဘါစၢ်တဖုလီၤ. ပှၤကညီလၢအမ့ၢ်ပှၤအစှၤတဖုအိၣ်ဘူးဒီး ပယီၤလၢအမ့ၢ်ပှၤအါဖုတုၤအရ့ပယီၤယံာ်ထီၣ်ဒီးအသးလီၤပယီၤတပာ်ကဲလၢၤဘၣ်အကျိာ်ဒီးဟဲကဲထီၣ်က့ၤပယီၤလီၤ. ခံမံၤတမံၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲပှၤကညီဘါစီၤကီတမးအတၢ်ဘါလၢအမ့ၢ်ပယီၤအတၢ်ဘါလၢကီၢ်ဒီဘ့ၣ်ညါဒီးတၢ်ဘါအထူသနူအကျိာ်အကျၤန့ၣ်မ့ၢ်ထဲပယီၤဒီး ပၣ်လံးအကျိာ်ဒီးတမ့ၢ်ဘၣ်လၢပှၤကညီအကျိာ်အဃိ, တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါအလုၢ်အလၢ်ထုးန့ၣ်အသး လၢအကကဲထီၣ်က့ၤပယီၤဒီးကိးလီၤက့ၤအသးလၢပယီၤ, တစိၤဒံးအါထီၣ်, အသီတစိၤကဒီးဒံးအါထီၣ်ဒီးလၢသၢစိၤတစိၤကဲထီၣ်က့ၤပယီၤအလၢာ်လီၤ ပဆၢဆူညါပှၤကညီပၢၢ်ထီၣ်လၢတၢ်သးသပ့ၤအပူၤဒီး တၢ်ပလီၢ်အသးလၢကအိၣ်ထီၣ်ဒီးကပာ်ကဲအကျိာ်လီၤ.
မုၢ်မဆါတနံၤအံၤပမ့ၢ်ထိၣ်သဲြတီၤပှၤကညီလၢအကဲခရံာ်ဖိဒီး ပှၤကညီလၢတမ့ၢ်ဘၣ်ခရံာ်ဖိတဖၣ်န့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢပှၤကညီခရံာ်ဖိတဖၣ်အိၣ်ဒီးအလုအလၢ်ဂ့ၤ ” အတၢ်ယ့ၢ်တၢ်ကၠ့” ဒီးအတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်အိၣ်အါန့ၣ်ပှၤကညီလၢအတမ့ၣ်ဘၣ်ခရံာ်ဖိလီၤ. ဒီးလၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်စိာ်ထီၣ်ပှၤကညီဒီး ပှၤကညီအမ့ၤလၢ တၢ်ဒိၣ်ထီၣ်လဲၤထီၣ်လၢတၢ်ပၢတၢ်ြပး ျထံကီၢ်ပူၤအဂီၢ်န့ၣ်အိၣ်လၢပှၤခရံာ်ဖိအစုပူၤအါတက့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤပသံၣ်ဖိလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ကူၣ်တၢ်ကူၣ်သ့ ဒီးအမံၤဒိၣ်ခိၣ်သွါတဖၣ် န့ၣ် ပှၤလၢညါတဝီမ့ၢ်ဝဲ, စီၤမၠးကီ, သရၣ်ဖိထွ့, သရၣ်ကၣ်, သရၣ်စီၤတ့ဒီးသရၣ်ဖ့ၣ်, ပှၤလၢခံတဝီမ့ၢ်ဝဲ သရၣ်ယးဘၣ်, သရၣ်မၠးစးဖိခွ့ၣ်, ကသံၣ်သရၣ်ဘိၣ်ကနီၣ်, သရၣ်ဖိမၠးတ့ၣ်နီၣ်, ပဒိၣ်အူမၠးညံ, ပဒိၣ်အူဖိစီ, သရၣ်ခၠူးဖိ, မၤကဒီးလၢခံတဝီမ့ၢ်ဝဲ သရၣ်ကၣ်သၣ်, သရၣ်ဘးအူ, ဘိၢ်ထိခ့ၣ်, ကသံၣ်သရၣ်စၣ်စံၣ်ဖိ,ပီၢ်ရီအူထိ, မးမးနဲလ့ၣ်ယၣ်ဘး,အူသၣ်မၠၣ်ကၠံ,အူနူး,စဲးတိၢ်ကိၢ်ပဲ,ဒီးလၢအခံခါခဲအံၤမ့ၢ်ဝဲ သရၣ်မီၣ်ယံၣ်, သရၣ်စၣ်ဘး, သရၣ်ရွှၣ်ဘး,ပီၢ်ရီဒိၣ်စီၤဖ့ၣ်သၣ်, ပီၢ်ရီဒိၣ်စီၤစၣ်ဖိလွ့ၤ, ပီၢ်ရီဒိၣ်စီၤဘးအူကၠံ, ကသံၣ်သရၣ်ဆံၣ်ဆံၣ်ဖိ, ကသံၣ်သရၣ်ဘၣ်သါခၠ့ၣ်, ပဒိၣ်ဘးမီၣ်, သရၣ်စၣ်ဖိသ့ၣ်,သရၣ်ဖိထိ, သရၣ်လူရွ့ၣ်, သရၣ်ဖိဒီးသရၣ်မီၣ်ကၠံသ့ၣ်ဖၣ်လီၤ. ပှၤပသံၣ်ဖိလၢအမံၤဒိၣ်ခိၣ်သွါအဒိၣ်ကတၢၢ်လၢပှၤကညီအကျါဒီးလၢပှၤကလုာ်ဂၤအကျါလၢကီၢ်ပယီၤအပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤ, ထံယံၤကီၢ်ယံၤအပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤ,တၢတဂၤမ့ၢ်ဝဲ ကိၣ်သၣ်ဖၠူၣ်, ဒီး ခံတဂၤမ့ၢ်ဝဲ တၢ်ဒိၣ်မ့ၢ်ကၠၢၣ်ကသံၣ်သရၣ်စၣ်စံၣ်ဖိဒီးခဲအံၤမၤမ့ၢ်ရှၢးနရ့ၣ်တၢ်မၤလၢကီၢ်ပသံၣ်မၠီမၠးဒီးကဲစ့ၢ်ကီးထံကီၢ်ပှၤတူၢ်လိာ်စ့ ” ဆံန့ထၢၣ်” လၢဘျီၣ်ဒိၣ်ထးခီတဖျၢၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်မၤလိ, ဖဲ ၁၈၆ဝနံၣ်န့ၣ်အမဲရကးဘျၢထံမံးရှၢၣ်နရံၢ်အိးထီၣ်ပှၤကညီအနီမဲဒီးတၢ်စုသ့ခီၣ်သ့အကိၠတဖျၢၣ်ဖဲဝ့ၢ်ပသံၣ်လီၤ. ဖဲ ၁၈၆၁ နံၣ်န့ၣ် ရိမ့ၢ်ကဲသလံးမံးရှၢၣ်နရံးအိၣ်ျထီၣ်စီၤပ့ၣ်တရူးအကၠိတဖျၢၣ်ဒီး ဖဲ၁၈၉ဝနံၣ်န့ၣ်သရၣ် ဖါသၤ ဒံၣ်ြကုး ” Father D' Cruz” ရာ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီးတၢ်မၤြတီမၤတံၤတၤအါမံၤအဃိဟးဂီၤဝဲဒၣ်လီၤ. ဖဲ ၁၈၆ဂနံၣ်န့ၣ် ဘျၢထံမံးရှၢၣ်နရံးအိၣ်ထီၣ်ပှိၢ်အနီမဲကၠိတဖျၢၣ်လီၤ. ဖဲ ၁၈၇၄နံၣ်န့ၣ် ပဒိၣ်အိးထီၣ်ပဒိၣ်ကၠိတဖျၢၣ်လီၤ. ဖိကၠံကၠိအိၣ်စ့ၢ်ကီးအါဖျၢၣ်လၢဝ့ၢ်ပသ့ၣ်အပူၤလီၤ. ဖဲ ၁ ၈၉၁ နံၣ်န့ၢ်ဘၣ်တၢ်မၤလိမၤဒိးဂ့ၤန့ၣ်ပှၤကညီလၢထံဂၤကီၢ်ဂၤအပူၤတဖၣ်လီၤ.
ဘျၢထံပှၤကညီစီှၤတီၤထီကၠိ ” ပှၤသ့ၣ်ညါအါတက့ၢ်လၢကိၣ်သၣ်ဖၠူၣ်ကိၠ” ခဲအံၤတဖျၢၣ်န့ၣ်ဘၣ်တၢ်ဘှီထီၣ်အီၤလၢသရၣ်ဘံခၠၢၣ် “Rev. Mr Beecher ” ဖဲ ၁၈၆ဝနံၣ်လၢပှၤကညီမၤဘူၣ်မၤတီၢ် တၢ်အစ့ဒၣ်ဝဲအိၣ်လၢအကလီၢ်ဘျဲၣ်. ဒီးလၢစ့အကလီၢ်ဘျဲၣ်အကျါသူဝဲလၢပနံၣ်တၢ်ကၤ တၢ်သူၣ်ထီၣ်သ့ၣ်အစဲးတဖျၢၣ်လီၤ . ဒီး ဖဲ ၁၉၀၃ နံၣ်န့ၣ်တၢ်သူၣ်ထီၣ်ကဒီးကၠိ, လီၤလၢစ့အကလီၢ်ဘျဲၣ်လၢအမ့ၢ်ပှၤကညီတၢ်မၤဘူၣ်မၤတီၢ်ဒၣ်ဝဲ ဒီးတဒိးန့ၣ်ဘၣ်တၢ်မၤလၢပဒိၣ်ဒီး မံရှၢၣ်နရံးအအိၣ်ဘၣ်. ဒီးလၢအနံၣ်တဆံအတီၢ်ပူၤ ” ၁၉၀၃, ၁၉၁၃ ,၁၄” န့ၣ် ပှၤမၤလိတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိးအလီၢ်, တၢ်အီၣ်မ့ၤအလီၢ် , တၢ်အလုၢ်ထံအလီၢၭ်,အတၢ်ဖီမ့ၤအလီၢ်, အတၢ်လိၣ်ကဲွအလီၢ်ဘၣ်တၢ်သူၣ်ထီၣ်ကဒီးလီၤလၢစ့းယဲၢ်ကလးဒီးလၢအကျါပဒိၣ်မၤစၢၤတကလးလီၤ. ပှၤကညီမၤလိတၢ်ဖိအိၣ် ၈၀၀, ၉၀၀ ဂၤ ဒီးလၢအကျါညီနုၢ်ပိာ်ခွါအိၣ်ခံပူၤဒီး ပိာ်မုၣ်အိၣ်တပူၤလီၤ. လၢတၢ်ပၢတၢ်ဆှၢကၠိတဖျၢၣ်အံၤအဂီၢ်ပှၤကညီဃုထၢထီၣ်ဝဲဒၣ်သူၣ်က့သးပှၢ်ြတၢးစတံပၢဆှၢတၢ်တဖၣ်လၢပှၤကညီအကျါဒၣ်ဝဲလီၤ. ဒီးလၢကၠိတၢ်လၢၤတနံုၣ်ဒီးတနံၣ်အဂီၢ်န့ၣ် ပှၤကညီမၤစၢပူဒီးပဒိၣ်ဒီး မၤစၢၤတပူလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဒီးကၠိအတၢ်လၢာ်တဖၣ်န့ၣ် အါတက့ၢ်မ့ၢ်ဒၣ် ဝဲပှၤကညီအတၢ်လၢာ်ဘူၣ်လၢာ်စ့ၤလီၤ.
ဘျၢထံပှၤကညီဖိပှိၢ်တီၤထီကၠိတဖျၢၣ်န့ၣ်ဘၣ်တၢ်သူၣ်ထီၣ်အီၤဖဲ ၁၈၆၀ နံၣ်န့ၣ်ပှၤမၤလိတၢ်ဖိအိၣ်ထဲ၂၄ ဂၤလီၤ . ပှိၢ်တဖၣ်တၢ်သ့ဘၣ်တၢ်မၤလိန့ၣ် တထီၣ်ဘးထဲသိးစှီၤဘၣ် ဘၣ်ဆၣ်ဒီးစးထီၣ်ဖ ၁၉၁၃ ဖဲ သရၣ်ြကီကဲ ( Rev. Mr. Cronkhit ) ပၢတၢ်အစိၤန့ၣ် ဒိၣ်ထီၣ်လဲၤထီၣ်ဝဲဒၣ်ရူၢ်ရူၢ်လီၤ . ပှၤကညီအကိၠအိၣ်လၢကီၢ်ပသံၣ်အပူၤတဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်တၢ်သုးကျဲၤအီၤလၢ ပှၤကညီပဒိၣ်စဲကၠိ ” ပံၣ်ညၣ်အူး ” ခံဂၤလီၤ .
တၢ်ပရၢပစၢၢ်, ဖဲ ၁၈၈၅နံၣ်န့ၣ်ပှၤကညီသူၣ်က့သးပှၢ်လွံၢ်ဂၤဒုးကဲထီၣ် ” ဒီကလုာ်အတၢ်ပရၢ” တဘ့ၣ်လၢအတၢ်လၢၤဘူၣ်လၢၤစ့ၤလၢအထၢၣ်ပူၤဒၣ်ဝဲဒီးကိးဝဲလၢ တၢ်ပရၢ ” ဒီကလုာ်တၢ်ပရၢလီၤ. ဒီးမ့ၢ်တၢ်ပရၢအဆိကတၢၢ်တဘ့ၣ်လၢအမၤစၢၤဒီကလုာ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဒီးကထိၣ်ဟူးထိၣ်ဂဲၤပှၤကညီအိၣ်လၢကီၢ်ပယီၤဒီတဘ့ၣ်ညါအပူၤတဖၣ်အသူၣ်အသးဒ်သိးကနၢ်ဟူနၢ်ပှ့ၤလိာ်အသးကစီၣ်ဒီးကသ့ၣ်ညါနၢ်ဟူဘၣ်ထံဂ့ၢ်ကီၢ်ဂ့ၢ်ဒီးတၢ်ကစီၣ်လၢထံယံၤကီၢ်ယံၤလီၤ. တၢ်ပရၢစးထီၣ်ဝံၤတနံၣ်အလီၢ်ခံ ကမျၢၢ်တနီၤအသးကပီၤထီၣ်ဒီးဟ့ၣ်တၢ်ပရၢအပှ့ၤလီၤ. တၢ်ပရၢဒီကလုာ်အံၤဟးထီၣ်တနွံတဘျီအဘ့ၣ်တကထိဒီးစိာ်တၢ်ကစီၣ်လၢပှၤကညီအကျါသကုာ်တၢ်လီၢ်လၢကီၢ်ဒီဘ့ၣ်ညါလၢအနံၣ်ယဲၢ်ဆံအတီၢ်ပူၤဝံၤ အိၣ်ဘှံးက့ၤဝဲဒၣ်လၢအဖိကမၤက့ၤတၢ်လၢအလီၢ်ဒီးမုၢ်မဆါတနံၤအံၤအဖိထိးမဲပၢ်, ပှၤကညီမဲးကစံ, ရံၢ်ခီဒၢၢ်, ဆၣ်တူၣ်ဂီၤ,ပှၤကွၢ်သိဒီးဖိသၣ်သိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်အါဂၤလၢအကမၤတၢ်လၢအလီၢ်လၢဝ့ၢ်ဘျူးဖျၢၣ်အပူၤလီၤ.
ဟံးန့ၢ်အီၤလၢ“စီၤအီၣ်လးကွဲး” ကညီတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤလံာ်ပူၤ